براساس پیمایش‌های رصدخانه مــهــاجرت ایران، مهاجرت‌های اقتصادی مهم‌ترین نوع و کانال مهاجرت ایرانیان است؛ همچنین بسیاری از مهاجرت‌هایی که از سایر کانال‌های تحصیلی یا پناه‌جویی نیز انجام می‌شود، انگیزه‌های اقتصادی دارد. پس از تحولات اقتصادی 1397 (بازگشت مجدد تحریم‌ها) تصمیم به مهاجرت از سوی دانشجویان و فعالان استارتاپی افزایش چشمگیری داشته است.
تمامی استارتاپ‌ها به نحوی از وب، موبایل، اینترنت و فناوری‌های جدید استفاده می‌کنند تا رشد بالایی داشته باشند. طی مدت اخیر قطعی برق و اینترنت نیز منجر به نارضایتی فعالان استارتاپی شده است. در این شرایط کسب‌وکارها با اختلال روبه‌رو شده و در این زمان فروش آن‌ها با کاهش محسوس مواجه می‌شود.
صاحبان کسب‌وکارهای آنلاین احساس ناامنی می‌کنند
یک کارشــنـــاس اقــتصــادی به اصفهان‌زیبا می‌گوید: «بی‌ثــباتــی اقتصادی و شوک‌های نرخ ارز باعث مــی‌شــود کسب‌وکارهــا، ازجمـلـه استــارتــاپ‌هــا، احساس نــاامنــی کنند. طبیعی است در کشوری که اقتصاد شرایط باثباتی داشته باشد، کسب‌وکارها رونق پیداکرده و میزان دستمزدشان هم بیشتر است؛ به همین خاطر نخبگان و نسل جوان که بیشتر به سمت راه‌اندازی استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای آنلاین می‌روند، برای مهاجرت انگیزه پیدا کرده‌اند.»
احسان سلطانی تصریح می‌کند: «زیرساخت‌ها در کشور ما برای کارهای تحقیقاتی و فعالیت‌های آزمایشگاهی مناسب نیستند؛ ضمن اینکه وضعیت اینترنت مشخص نیست و نخبگانی که کسب‌وکار راه‌اندازی می‌کنند، چشم‌انداز مشخصی از وضعیت اینترنت برایشان وجود ندارد و در این شرایط، احساس ناامنی می‌کنند.» سلطانی اذعان می‌کند: «فضای کسب‌وکار مساعد نیست. حقوق یک مهندس در شرایطی که هزینه‌ها چندین برابر شده، افزایش چندانی نداشته است. این در حالی است که نخبگان، مهندسان و نیروی کار ماهر در سایر کشورها به‌خاطر مهارتی که دارند، حقوق بیشتری دریافت می‌کنند.»
این کارشناس اقتصادی بیان می‌کند: « نخبگان کسب‌وکارشان در شرایط بی‌ثباتی اقتصادی، رشد ندارد؛ همچنین باوجود افزایش هزینه‌ها توان خرید مسکن و خودرو ندارند؛ بنابراین دیگر انگیزه‌ای برای ادامه فعالیت برایشان نمانده است. درواقع آن‌ها مشاهده می‌کنند که در این شرایط اقتصادی دستمزدهایشان بی‌ارزش شده است؛ پس مهاجرت می‌کنند.»
او ادامه می‌دهد: «یک مهندس تازه‌کار در آلمان ده هزار دلار و در هند و چین پنج‌هزار دلار دستمزد دریافت می‌کند. در کشور ما حتی مشاغل خدماتی نیز کیفیتشان کاهش پیدا کرده است. برای استفاده از خدمات یک پزشک کیفی باید پول بیشتری پرداخت کرد. در این شرایط نیروی کار نخبه مهاجرت می‌کند.»
سلطانی عنوان می‌کند: «بنگاه‌های صنعتی، بیشتر دنبال رانت هستند و انگیزه‌ای برای همکاری با کسب‌وکارهایی که فعالیت‌های تحقیقاتی انجام می‌دهند، ندارند و از خدمات نخبگان استفاده نمی‌کنند؛ ضمن اینکه استارتاپ‌ها مطمئن نیستند بعد از چندماه از راه‌اندازی کسب‌وکارشان، شرایط اقتصادی به کدام سمت‌وسو می‌رود، ممکن است ورشکسته شوند؛ بنابراین سرمایه‌گذاری نمی‌کنند.»
رتبه نامناسب آزادی سرمایه‌گذاری و آزادی مالی
این کارشناس اقتصادی می‌گوید: «نخبگان و نسل جوان که استارتاپ راه‌اندازی می‌کنند، بیشتر به کشورهایی که امنیت اقتصادی دارند، مهاجرت می‌کنند تا کسب‌وکارشان رونق پیدا کند و بتوانند مسیر مشخصی را برای رشد طی کنند .در این شرایط دستمزدشان نیز امنیت دارد و بی‌ارزش نمی‌شود.» سلطانی تأکید می‌کند: «ایران درزمینه آزادی اقتصادی بدترین رتبه را در بخش آزادی سرمایه‌گذاری و آزادی مالی دارد. آزادی سرمایه‌گذاری یعنی به‌عنوان سرمایه‌گذار در ایران امنیتی ندارند و سرمایه‌گذاری استارتاپ‌ها زیان‌ده می‌شود و آزادی مالی نیز یعنی دستمزدشان بی‌ارزش می‌شود.»
او می‌گوید: «در ســایــر کشورها استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای آنلاین رونق دارند؛ حتی در شرایط کرونایی رشد این کسب‌وکارها بیشتر هم شده است. نخبگان، نسل جوان و مهندسان بیشتر استارتاپ راه‌اندازی می‌کنند. آن‌ها در شرایط ثبات اقتصادی برنامه‌هایشان را بهتر می‌توانند پیش ببرند.»
دلسردی نخبگان برای پرورش ایده‌هایشان
شرکت‌های نوپا نقش مرکزی در ایجاد شغل و افزایش نرخ رشد و نوآوری دارند. رشد استارتاپ ها در توسعه اقتصادی، حل مشکلات تولید و اشتغال‌زایی موجب شده است در بسیاری از کشورها، ظرفیت‌ها و فرصت‌های خوبی دراختیار این شرکت‌ها قرار گیرد. در شرایط کنونی که کشور با بیکاری دانش‌آموختگان و محدودیت منابع مواجه است، راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا و به‌کارگیری ایده‌ها برای رشد کسب‌وکارهای استارتاپی، یکی از راه‌های کاهش نرخ بیکاری است؛ بااین‌حال در شرایطی که دانش‌آموختگان احساس می‌کنند زیرساخت‌ها برای به‌کارگیری ایده‌هایشان دچار مشکل می‌شود و در طول مسیر به خاطر بی‌ثباتی‌ها کسب‌وکارشان زیان‌ده می‌شود، در خصوص راه‌اندازی استارتاپ‌ها دلسرد شده یا مهاجرت می‌کنند تا در کشورهایی که به لحاظ زیرساختی وضعیت مناسب‌تری دارند، اقدام به راه‌اندازی کسب‌وکارهایشان کنــنــد. افرادی که اقدام بــه راه‌اندازی کسب‌وکارهای آنلاین و فعالیت‌های استارتاپی می‌کنند اغلب از نسل جوان و تحصیل‌کرده‌ها و نخبگانی هستند که با به‌کارگیری مهارت‌هایشان به دنبال راه‌اندازی کسب‌وکار و کسب درآمد هستند. آمارهای رصدخانه مهاجرت اما نشان می‌دهد سرعت مهاجرت دانش‌آموختگان سیر صعودی پیدا کرده است.»
سیر صعودی مهاجرت دانش‌آموختگان
بر اساس آمارهای رصدخانه مهاجرت ایران، 37درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی، در بازه زمانی ۸۰ تا ۹۱ مهاجرت کرده‌اند. ۲۵ درصد از مشمولان بنیاد نخبگان و ۱۵درصد از رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری هم مقیم کشورهای دیگر هستند.
آن‌ها از بهتر شدن وضعیت کشور ناامید بودند. چمدان‌هایشان را بستند و مهاجرت از کشور را انتخاب کردند. از تعداد دوهزار و ۷۶۵ نفر دارنده مدال المپیاد دانش‌آموزی در بازه زمانی ۸۰ تا ۹۱ بیش از هزار نفر مقیم خارج هستند؛ همچنین حدود هزار نفر از آن‌ها نیز سابقه خروج دارند. تنها ۱۲۲ نفر از مهاجران بازگشتند.
همچنین بیش از پنج‌هزار و ۶۰۰ نفر تعداد مشمولان بنیاد نخبگان طی بازه زمانی ۸۰ تا ۹۴ است. از این تعداد نیز حدود هزار و ۵۰۰ نفر مقیم خارج هستند. حدود هزار و ۵۰۰ نفر نیز سابقه خروج دارند؛ این در حالی است که تنها حدود ۲۰۰ نفر از آن‌ها برگشتند. در همین بازه زمانی از تعداد حدود ۵۴ هزار نفر از رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری، بیش از هشت هزار نفر مهاجرت کردند. تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ افزایشی ۲/۳ برابری داشته است؛ اما از حدود ۵۶هزار دانشجو، تعداد ایرانیان بازگشتی در طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم تا فروردین ۱۴۰۰ تنها حدود دو هزار نفر بوده است.
آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به‌عنوان پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند. البته طی سال‌های اخیر با افزایش هزینه‌های مهاجرت دانشجویی، مهاجرت آن‌ها به کشورهای همسایه مثل ترکیه و ارمنستان بیشتر شده است.
