دل اصفهان دارد خالی می‌شود. رسانه‌ها، فعالان محیط‌زیست، استادان دانشگاه و کارشناسان در سال‌های متمادی، این مسئله را به مسئولان گوشزد کرده‌اند. تداوم خشک‌سالی‌ها، کاهش بارندگی‌ها و برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی در دهه‌های گذشته باعث شده تا از حدود ۶۰۰ دشت کشور، بیش از ۴۰۰ دشت در شرایط بحرانی قرار گیرند و استان‌های اصفهان، فارس، کرمان، خراسان‌رضوی و خراسان‌جنوبی در صدر مناطق دارای بیشترین تعداد «دشت ممنوعه» ثبت شوند.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات سازمان زمین‌شناسی کشور، در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرده است: «میزان فرونشست در دیگر نقاط کشور به‌هیچ‌وجه با استان اصفهان قابل‌مقایسه نیست و اصفهان به‌عنوان نماد فرونشست زمین در کشور شناخته می‌شود!» این‌گونه ممکن است نماد اصفهان که زمانی اسطوره‌ای بود کمان کشیده به رزم با اژدها، در خاک سرد فرو رود و جایش را به شکاف‌هایی دهد که ناگهان در دل شهر و دشت، دهان می‌گشایند. استان اصفهان دارای ۳۵ دشت است اما افزایش چشمگیر برداشت آب از سفره‌ها و آبخوان‌های زیرزمینی باعث شده تا ۲۷ دشت در وضعیت نامناسبی ازنظر ذخایر آبی قرار گیرند. معضلی که به گفته مدیرکل مدیریت بحران استان «لازم است تا وزارت نیرو و سازمان زمین‌شناسی کشور به آن به‌صورت یک مسئله ملی نگاه کنند. فرونشست زمین به جابه‌جایی عمودی لایه‌های زمین گفته می‌شود که براثر عواملی همچون برداشت از مخازن هیدروکربنی، ریزش لایه‌های زیرسطحی زمین براثر انحلال سنگ‌ها، برداشت بیش‌ازحد از آب‌های زیرزمینی و علت‌های متعدد دیگر، در مقیاس‌های بزرگ اتفاق می‌افتد.» مهم‌ترین عوامل این پدیده در ایران، «استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، نفت و گاز و توسعه کشاورزی» عنوان‌شده و به نظر می‌رسد «خشک‌سالی یک دهه گذشته و برداشت بیش‌ازحد مجاز از سفره‌های آب زیرزمینی، این عارضه زمین‌شناختی را تشدید کرده باشد.» بر اساس اصول علمی، خروج و زهکشی آب از بین لایه‌های آبرفتی منجر به نشست این لایه‌ها می‌شود. خروج آب از بین ذرات درشت‌دانه خاک سریع است و نشست رخ‌داده بسیار جزئی و برگشت‌پذیر، اما زهکشی آب از بین ذرات ریزدانه خاک همچون رس‌ها زمان‌بر بوده که منجر به نشست غیرقابل‌برگشت خاک می‌شود.
خاکِ رفته ز جو، بازمی‌گردد!
پس از جنگ جهانی دوم و روی آوردن کشورها به توسعه بر پایه صنعت و کشاورزی، استفاده از منابع آب زیرزمینی موردتوجه قرار گرفت که این امر سبب افت شدید «آب زیرزمینی» و به‌تبع آن «فرونشست زمین» شد. به دلیل آثار مخرب فرونشست زمین ازجمله «تخریب منازل مسکونی، زیرساخت‌هایی همچون راه و راه‌آهن، خطوط انتقال انرژی و غیرقابل استفاده‌شدن اراضی کشاورزی»، مطالعات بسیاری در محافل علمی در خصوص «شناسایی عوامل وقوع فرونشست، تعیین میزان و همچنین راهکارهای جلوگیری از گسترش آن» انجام‌شده و می‌شود که البته مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور دراین‌باره گفته است: «در موضوع فرونشست، با زیرِزمین سروکار داریم که دانش ما درباره آن محدود است و بهره‌برداران میلیونی در کشور در مورد آن وجود دارند!»
سوء مدیریت آب و مهاجرت مردم
هم‌اکنون دشت‌های مختلفی مانند مهیار، بُرخوار، اصفهان، کاشان و گلپایگان تحت تأثیر پدیده شوم فرونشست زمین قرارگرفته‌اند. مسئله‌ای که سال‌هاست گریبان اصفهان را به خاطر سوءمدیریت منابع آبی گرفته و حالا، با توش و توانی عجیب در حال تخریب زمین، محیط‌زیست و دستاوردهای انسانی است، به‌نحوی‌که هم‌اکنون توسعه بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در ۲۷ دشت استان ممنوع است و هرسال، عمق آب‌های زیرزمینی در نقاط بحرانی مانند دشت مهیار، یک متر پایین‌تر می‌رود. مسئله‌ای که به گفته مدیر اداره امور منابع آب شهرضا، «در سال‌های اولیه پس از انقلاب، رویکرد ویژه به خودکفایی در تأمین مواد غذایی و افزایش اشتغال منجر به توسعه بسیار وسیع و بدون آینده‌نگری در بخش کشاورزی شد. در آن سال‌ها، به‌طور گسترده اراضی ملی توسط دولت به کشاورزان واگذار و مجوز حفر و بهره‌برداری تعداد زیادی چاه صادر شد، به‌گونه‌ای که در هر منطقه تعداد چاه‌های آب کشاورزی از چند صد حلقه به هزاران حلقه رسید و برداشت بی‌رویه موجب افت شدید آب زیرزمینی، شورشدن آب، غیرفعال شدن چاه‌ها و از همه مهم‌تر، فرونشست گسترده زمین شد.» قضیه اما به همین‌جا ختم نمی‌شود زیرا «فرونشست زمین در دشت مهیار و راران در منطقه خوراسگان به ترتیب در هرسال، 13 و 14 سانتی‌متر گزارش‌شده» و مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان، «دشت‌های دهق- علویجه، کوهپایه- سگزی، اصفهان-برخوار، مهیار_شهرضا، میمه، نجف‌آباد و مورچه‌خورت» را از دشت‌هایی عنوان کرده که «سطح آب آن‌ها به‌شدت پایین آمده است.» او همچنین افت سطح آب‌های زیرزمینی در دشت مهیار شمالی در 35 سال گذشته را 46.69 متر و در شهر دامنه، 40 متر اعلام کرده و در مورد مناطق عمده فرونشست زمین، نواحی مرکزی استان به‌ویژه «رهنان، خمینی‌شهر و برخوار» را مثال زده و گفته است: «این پدیده در فرودگاه شهید بهشتی نیز دیده می‌شود.» مسعود میرمحمد صادقی همچنین سال گذشته هشدار داده بود که «در دشت دامنه استفاده از آب‌های زیرزمینی به‌شدت افزایش‌یافته و منازل و ساختمان‌ها دچار مشکل شده و مردم به دنبال جابه‌جایی محل زندگی خود هستند.»
برداشت خشکی از سفره‌های آبی
نکته قابل‌توجه اینجاست که نزدیک به 90درصد آبِ مصرفی استان و کشور صرف کشاورزی می‌شود، آن‌هم در شرایطی که به گفته مدیرکل مدیریت بحران استان: «حوزه زاینده‌رود، 20سال مستمر درگیر کمبود آب بوده و 80درصد پهنه استان تحت تأثیر خشک‌سالی قرار داشته است.» به همین خاطر، او اذعان داشته که «این شرایط سبب شده در سال‌های گذشته برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی افزایش پیدا کند و در بعضی مناطق موجب فرونشست زمین شود. به‌واقع، وقتی بین لایه‌های خاک آب باشد و این آب کشیده شود، حالت تخلیه‌ای ایجاد می‌شود و نشست پیدا می‌کند، اثرات این فرونشست در جاهایی از استان اصفهان بعد از ۲۰ تا ۳۰ سال برداشت بی‌رویه آب به‌صورت فرونشست ظهور پیداکرده است.» او مواردی از این فرونشست را نیز مثال زده و افزوده است: «مثلا مدیریت بحران استان اصفهان شکاف ۳۰۰ واحد مسکونی در دشت دامنه شهرستان فریدن را بررسی کرد که پس از مطالعات فنی مشخص شد علت آن برداشت بی‌رویه آب بوده، به همین دلیل دشت دامنه ممنوعه اعلام شد؛ در جاده کاشان نیز فرونشست زمین در جاده سبب شد که یک خودرو در آن فرو رود، این پدیده در راه‌ها و جاده‌ها و در منازل مسکونی به‌صورت شکاف دیده‌شده است.» به اعتقاد یک عضو هیئت‌علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان «منطقه تحت تأثیر فرونشست زمین شامل محدوده مشترک شهرستان‌های خمینی‌شهر، شاهین‌شهر، برخوار، فلاورجان، اصفهان، لنجان و نجف‌آباد با وسعت تقریبی هزار و ۸۰۰ کیلومترمربع و دارای بیشترین نرخ فرونشست تا ۱۲.۵ سانتی‌متر در سال است که شامل ۲۰۳ روستا و مراکز جمعیتی مهم می‌شود.»
بحران در اصفهان
سال گذشته، مدیر بخش زلزله و رانش زمین مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی، وضعیت کلان‌شهر اصفهان را ازنظر خطر فرونشست زمین «بحرانی» اعلام کرد. او فرونشست زمین را «زلزله خاموش» دانسته و گفته بود: «این پدیده اثرات مخربی بر ساختمان‌ها، راه‌ها و زیرساخت‌ها دارد و می‌تواند موجب افزایش عملکرد تخریبی یک زلزله کوچک در حد زمین‌لرزه‌ای بزرگ باشد، به همین خاطر اگر این موضوع در استان اصفهان به‌صورت جدی بررسی و از آن پیشگیری نشود، در آینده نه‌چندان دور تمام استان را فرامی‌گیرد.» رئیس سازمان زمین‌شناسی کشور نیز اذعان کرده بود که «لازم است روی یک سری مسائل به‌صورت اضطراری سرمایه‌گذاری شود تا بتوان در آینده تغییری در بحث بحران آب داشته باشیم، در غیر این صورت تا ۱۵ سال آینده در غرب استان اصفهان نیز پدیده فرونشست زمین را خواهیم داشت.» بنابراین، اگر روند بی‌توجهی به مدیریت برداشت آب‌های زیرزمینی به همین منوال پیش برود، باید در سال‌های آینده، قسمت‌هایی از اصفهان را در اعماق خاک سرد سراغ گرفت. اصفهانی که تا همین چند سال پیش، با پدیده‌ای به نام فرونشست زمین آن‌چنان آخت نشده بود اما «به دلیل آنکه در منطقه مرکزی و اقلیم نیمه‌خشک و خشک قرار دارد»، در چند سال گذشته با این چالش مواجه شده و به گفته کارشناسان، بیشترین نمود آن در دشت‌های «کاشان، حبیب‌آباد، سجزی، گلپایگان، داران، دامنه و مناطق شمال کلان‌شهر اصفهان» پدیدار شده است. مسئله‌ای که در مناطق بحرانی، به‌شدت بر شریان‌های حیاتی و سامانه‌های حمل‌ونقل تأثیر خواهد گذاشت و هم‌اکنون نیز «در مناطقی از شهر و شمال شهر اصفهان» به یک معضل عمده تبدیل‌شده به‌طوری‌که «حتی در حاشیه ورزشگاه نقش‌جهان شکاف‌های حاصل از فرونشست دیده می‌شود و خطوط انتقال نیرو به طول حدود ۵۰۰ کیلومتر و خط راه‌آهن اصفهان- یزد به طول ۷۰ کیلومتر در محدوده فرونشست قرار دارد.»
احیا و تعادل بخشی، به آب و خشکی
نرخ فرونشست اصفهان در سال ۱۳۹۵ حدود ۱۵ سانتی‌متر در سال ثبت شده است. «فرونشست در ۲۰سال گذشته در همه دشت‌های کشور که قابلیت این پدیده را داشتند، رُخ داده و دیگر جای جدیدی برای فرونشست وجود ندارد». امروز فقط آثار جدید فرونشست را مشاهده می‌کنیم؛ آثاری که بیش از همه «در مناطقی مثل کوهستان‌ها و کوهپایه‌ها که تغذیه آب زیرزمینی را انجام می‌دهند، با افتی شدید روبه‌رو شده و قابل‌مشاهده است.» استاندار اصفهان معتقد است «درمان این معضل، تسریع در اجرای طرح‌های انتقال آب و مسائل آبی استان است تا وضعیت از اینکه هست، بدتر نشود.» او در حالی بر پیگیری طرح‌های انتقال آب تأکید می‌کند که استان اصفهان «چند طرح نیمه‌تمام و راهبردی در این زمینه دارد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سد و تونل سوم کوهرنگ، آب‌رسانی به اصفهان بزرگ (تونل گلاب ۲) و تونل بهشت‌آباد اشاره کرد.» بااین‌حال، عباس رضایی، تأکید دارد که «باید همواره طرح‌های آبی استان را به‌عنوان راهکار اساسی برای رفع تهدید فرونشست زمین پیگیری کرد. همچنین لازم است مردم و همه بخش‌ها مشارکت بیشتری در این زمینه داشته باشند زیرا برای ما جنبه حیاتی دارد.» این در حالی است که مصرف آب شرب در استان تنها 4درصد است و گفته می‌شود «با صرفه‌جویی در آب شرب، مشکلــــــی حل نمی‌شود.»
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، تنها راهکار نجات منابع آب زیرزمینی کشور را «طرح احیا و تعادل‌بخشی» دانسته و در گفت‌وگو با رسانه‌های اصفهان اظهار داشته است: «چاه‌های غیرمجاز توان تخلیه زیاد آب را ندارند، اما چاه‌های مجوزدار که ۱۲ درصد در سطح استان اصفهان است، با استفاده از تجهیزات و دستگاه‌های سنگین، حدود ۵۰درصد از منابع آب استان را تخلیه می‌کنند و هیچ نظارتی هم بر آن‌ها وجود ندارد.» این در حالی است که مدیرکل مدیریت بحران استان با اعلام اینکه از سال ۱۳۸۴ تا آذرماه ۱۳۹۸، تعداد شش هزار و ۱۶۹ حلقه چاه غیرمجاز در استان اصفهان پر و مسلوب‌المنفعه شده، گفته بود: «این امر منجر به کاهش ۲۱۱ میلیون مترمکعب در برداشت از منابع آب زیرزمینی در سطح استان شده است. از ابتدای سال ۹۸ تا آذرماه جاری نیز تعداد ۵۸۳ حلقه چاه غیرمجاز در استان پر و از چرخه بهره‌برداری خارج شده است.»
صدای فرونشستِ امروز، فردا درمی‌آید
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، بالاترین نرخ فرونشست زمین در اصفهان را در منطقه «رهنان به سـمـت خمینی‌شهـر» با ۱۸.۵سانتی‌متر عنوان کرده و معتقد است که «توجه به عوارض فرونشست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا این پدیده یک‌سری عوارض و آسیب مهندسی در مـورد فرودگاه‌ها، طرح‌های انتقال آب و جاده‌ها به دنبال دارد.» به گفته او «آثاری که امروز از فرونشست قابل‌مشاهده است، لزوما در جایی نیست که بیشینه فرونشست را دارد و خشک‌سالی و ترسالی یک موضوع نوسان‌دار در طبیعت است.» رضا شهبازی، سال‌های ۷۵ تا ۸۸ را شرایط ثبات در فرونشست عنوان کرده تا سال 79 که خشک‌سالی بسیار شدیدی در کشور به وقوع پیوست؛ تا اینکه «از سال 1388 به بعد، دیگر تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی انجام‌نشده و فقط برداشت صورت گرفته است. به همین خاطر، فرونشست زمین و شکاف‌ها و ترک‌خوردگی‌های شدید ناشی از آن در مهیار، مسیر اصلی اصفهان- شیراز، خط راه‌آهن، خطوط انتقال برق و لوله‌های بنزین و نفت را تحت تأثیر قرار می‌دهد.»
افزودن دیدگاه جدید