بعد از واتسپ، اینستاگرام در رتبه دوم و تلگرام در رتبه سوم قرار دارد. نتایج این نظرسنجی به‌صورت جزئی از این قرار بود: ۴۲.۸ درصد واتسپ، ۴۲.۴ درصد تلگرام، ۳۹.۵ درصد اینستاگرام، ۲.۸ درصد سروش، ۲.۳ درصد فیسبوک، ۱.۹ درصد توئیتر، ۱.۳ درصد ایتا، ۰.۸ درصد لاین، ۰.۷ درصد بله، ۰.۶ درصد آی گپ، ۰.۵ درصد گپ، ۰.۲ درصد بیسفون، ۰.۱ درصد ساینا استفاده می‌کنند و ۳۰.۴ درصد از هیچ‌کدام از شبکه‌های اجتماعی استفاده نمی‌کنند.
در رابطه با همین موضوع، یکی دیگر از نظرسنجی‌های ایسپا که در اسفند ۹۷ انجام شد، نشان داد که ۷۱ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۹ ساله از تلگرام و ۴۹ درصد این جوانان از اینستاگرام استفاده می‌کنند. اما با مشاهده نمودار این نظرسنجی اولین چیزی که به چشم می‌خورد این است که باوجود فیلترینگ تلگرام در این چند سال اخیر، بازهم این پیام‌رسان در بین مردم ایران محبوبیت دارد و درصد خیلی کمی از افراد به سمت پیام‌رسان‌های ایرانی نظیر سروش و ایتا رفته‌اند. در همین رابطه با احسان شهیر که دکتری مدیریت استراتژیک فضای سایبری دارد، گفت‌وگو کردیم تا نظر او را در این باره بدانیم.
آمارهایی که نمی‌شود رویشان حساب کرد
شهیر در ابتدا اذعان می‌کند که این آمارها قابل استناد نیستند و نمی‌توان به‌صورت کلی روی آنها حساب کرد. چرا که وقتی شبکه‌ای فیلتر باشد اصلاً به‌صورت درست قابل شناسایی نیست که چند درصد از افراد از آن استفاده می‌کنند. او معتقد است که بسیاری از این آمارها جنبه تبلیغاتی دارند. نکته دیگری که او در مورد چنین آمارهایی به آن اشاره می‌کند شاخصی است که برای دست‌یابی به تعداد کاربران شبکه‌های مجازی از آن استفاده می‌شود. این کارشناس فضای مجازی، این آمارگیری را بر اساس شاخص نظرسنجی می‌داند و معتقد است که پایه علمی و بنیاد محکمی ندارد که بتوان از روی آن قضاوت کرد. او در ادامه حرف‌هایش می‌گوید: «شبکه‌های اجتماعی ابزاری هستند که الان در حوزه‌های مختلف از آن استفاده می‌شود تا بتواند ارتباطات را در میان مردم ایجاد کند. در این برهه که کرونا هم به زندگی‌ها راه یافته، فرصتی شده است که مردم بیشتر از قبل به این حوزه ورود پیدا کنند و فضاهای بیشتری را پیدا کنند تا در آن بتوانند ارتباطات خودشان را شکل دهند.»
فیلتری که فیلتر نشد!
در اینجا بحثی مطرح می‌شود مبنی بر اینکه اگر ما این آمار را در نظر نگیریم، تنها با مشاهده اطرافیان خود به این نتیجه می‌رسیم که امروزه فیلتر شدن تلگرام باعث نشده است که مردم به سمت پیام‌رسان‌های ایرانی بروند و استفاده از پیام‌رسان تلگرام و واتسپ همواره در بین مردم رایج است. علت این امر چیست و چرا مردم به پیام‌رسان‌های داخلی اعتمادی ندارند؟ شهیر به این سؤال اینطور پاسخ می‌دهد: «یکی از علت‌های این اتفاق این است که مردم ایران مردمی اجتماعی هستند و همه باهم وارد یک فضا می‌شوند. مثلاً اول همه باهم وارد فیسبوک شدند، بعد همه‌شان به وایبر و تلگرام کوچ کردند و الان هم همه‌شان به واتسپ نقل مکان کردند. این ناشی از خصوصیت اجتماعی مردم ایران است. مردم ایران در سال 2013 تا 2015 و بعد در سال 2019 از لحاظ تعداد کاربران اینترنت به‌صورت تقریبی رتبه 13 تا 16 را در دنیا داشتند. یعنی ما با تعداد کاربرانی که در فضای مجازی داریم، ابرقدرت هستیم.» این مدرس دانشگاه، فضای مجازی را به‌صورت کلی در سه بُعد دسته‌بندی می‌کند و در رابطه با پیام‌رسان‌های داخلی می‌گوید: «یکی از ابعاد فضای مجازی “کاربران” هستند، بعد دیگر “محتوا” است و آخر هم بعد “زیر ساخت” است. در بعد زیرساخت دولت‌ها باید حمایت کنند. در حال حاضر حمایت لازمی که باید حاکمیت و دولت از شبکه‌های داخلی انجام دهند، صورت نگرفته است. اما سایر شبکه‌های اجتماعی از نظر زیرساختی حمایت‌های کافی را از دولت خود دریافت کرده‌اند. مثلاً سرورهایی که دولت می‌تواند در اختیار آن شبکه قرار دهد، در دیده شدن آن و جذب مخاطب نقش بسزایی دارد. حوزه دیگری که در جذب مخاطب در شبکه‌های اجتماعی تأثیر می‌گذارد، روحیه خود کاربران است. الان اگر نگاه کنید سروش و ایتا هم دارند به سمت واتسپ می‌روند ولی کمی زمان می‌برد که این شبکه‌های داخلی هم بتوانند مخاطب خودشان را جذب کنند.» نکته دیگری که شهیر به آن اشاره می‌کند بحث «تولید محتوا» است. او معتقد است اگر ما بخواهیم مخاطب بیشتری در شبکه‌های داخلی داشته باشیم باید محتواهای قوی‌تری در آن زمینه تولید کنیم. «در بحث واتسپ و به‌خصوص تلگرام تولید محتواهای زیادی شکل گرفته است و همین باعث شده است که کابران جذب آن شوند و بتوانند خیلی از کارهایشان را در آن شبکه انجام دهند. چرا که خیلی از امکانات در آن فضا برای مخاطب ایجاد شده است. پس می‌توان گفت از دلایلی که باعث شده شبکه‌های ایرانی نتوانسته‌اند مخاطب خودشان را داشته باشند، بخش عمده آن به زیر ساخت برمی‌گردد و بخش دیگر آن محتوا است. اما به نظر من با گذشت زمان می‌توان امیدوار بود که شبکه‌های ایرانی هم می‌توانند به مخاطب مطلوبی دست پیدا کنند.»
حریم شخصیِ جمعی
«از لحاظ فنی و نرم افزاری در هر حاکمیت و کشوری که باشیم، هرکسی به فضای مجازی ورود پیدا کند دیگر اطلاعاتش مفهوم حریم شخصی ندارد. یعنی هرچه که وارد فضای مجازی شود، بقیه هم امکان دیدنش را دارند. از لحاظ فنی هیچ فرقی نمی‌کند که در کدام شبکه اجتماعی باشی. همه‌شان این دسترسی را به بقیه می‌دهند که اطلاعات شخصی‌ات جنبه عمومی پیدا کند. اما از لحاظ احساسی و سرمایه اجتماعی، برخی از شبکه‌های اجتماعی باهم تفاوت دارند. یعنی فرد احساس می‌کند که در فلان شبکه اجتماعی امنیت ندارد. گاهی ما امنیت داریم اما احساس امنیت نداریم. مثلاً فکر می‌کنیم در خانه فلان حیوان است. شاید یک بار قبلاً آن حیوان دیده شده باشد احساس ناامنی به‌وجود می‌آید. اما در واقیعت چنین نیست. این احساس ناامنی در برخی از پیام رسان‌های ایرانی در بین کاربران وجود دارد که این حس به‌وجود آمده در مردم ناشی از عملکرد نامناسب مسئولان و فعالان این حوزه است.» این صحبت‌های شهیر در جواب چرایی عدم اعتماد مردم در استفاده از پیام‌رسان‌های ایرانی است.
فیلترینگ به مثابه یک پرده شفاف
این استاد سواد رسانه، از فیلتر به‌عنوان یک پرده شفاف نام می‌برد. «این پرده شفاف بدین معنی است که می‌توان به‌راحتی همین فیلتر را دور زد و به راحتی هم می‌توان ایجادش کرد. فقط هم مختص به کشور ما نیست. در سراسر دنیا بحث فیلترینگ مطرح است. در بعضی از کشورها فیلتر را به عهده خانواده است. اگر نوجوان یا کودک والدینی وارد سایت غیرمجازی شود، مثل سایت‌های غیراخلاقی یا سایت نظامی، آن موقع با والدین برخورد می‌شود.»
از آن‌جایی که بعد از فیلتر شدن تلگرام همچنان خیلی از مخاطبان بااستفاده از فیلترشکن از این پیام‌رسان استفاده می‌کنند، چنین فرضیه‌ای پیش می‌آید که فیلتر شدن تلگرام خودش به‌نوعی باعث استفاده از فیلترشکن در بین کاربران شده است و همین امر منجر به وارد شدن آنها به سایت‌های غیراخلاقی می‌شود. در این خصوص شهیر می‌گوید: «فیلتر شدن در ایران تنها نظر یک فرد نیست. یک جمعی برای فیلتر شدن یک شبکه یا سایت تصمیم‌گیری می‌کنند. یکی از این تصمیم گیرندگان قوه قضاییه است که براساس جرائم صورت گرفته، دستور به فیلترینگ می‌دهد. جرائم هم فقط در بعد جنسی نیست. جرائم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. وقتی جرمی در یک شبکه زیاد شود و نشود آن جرم را پیگیری کرد، نتیجه این می‌شود که آن شبکه فیلتر شود. بنابراین به نظر من دسترسی راحت آدم‌ها به فیلترشکن برای راه یافتن به سایت‌ها غیراخلاقی چندان ربطی به فیلتر شدن برخی از پیام رسان‌ها ندارد. اگر کسی هدفش رفتن به سایت‌های غیراخلاقی است، قبلاً که تلگرام هم فیلتر نشده بود، به چنین سایت‌هایی راه پیدا می‌کرد. فیلترشکن چیز جدیدی نیست. قبلاً هم مردم از آن استفاده می‌کردند. حتی همین الان بدون فیلترشکن هم می‌توان یک کلید واژه وارد گوگل کرد و به خیلی از محتواهای نامناسب دسترسی داشت. چون محتواهای غیراخلاقی مرتب با کلیدواژه‌های مختلف در سطح فضای مجازی تولید می‌شوند. کسی اگر بخواهد از فضای مجازی استفاده نامناسبی بکند، فیلتر جلودارش نیست، محرکش هم نیست. چون فضای مجازی خودش مکمل فضای حقیقی است. اگر اینطور به فضای مجازی نگاه کنید، می‌بینید که مفهوم فیلتر یک مفهوم مقدماتی است.»
