سی‌وسه‌پل چهارباغ بود روی آب!
شاه‌عباس اولین کاری که بعد از پایتختی اصفهان انجام داد ساختن دولت‌خانه صفوی و ایجاد یک گردشگاه عمومی به‌نام چهارباغ در کنارش بود. گردشگاهی در دو محور پایین و بالا در شمال و جنوب زاینده‌رود. منشی شاه یعنی اسکندربیک ترکمان سند این ساخت‌وساز را به دقت ثبت کرده: «… ایام بهار عمارات عالی در نقش‌جهان طرح انداخته معماران و مهندسان در اتمام آن می‌کوشیدند و از دروب شهر یک دروازه در حریم باغ نقش‌جهان واقع و بدرب دولت (دروازه دولت فعلی) موسوم است، از آنجا تا کنار زاینده‌رود خیابانی احداث فرموده چهارباغی در هر دو طرف خیابان و عمارات عالیه در درگاه هر باغ طرح انداختند و از کنار رودخانه تا پای کوه جانب جنوبی شهر انتهای خیابان چهارباغ قرار داده اطراف آن را به امرا و اعیان دولت قاهره قسمت فرموده‌اند که هر کدام باغی طرح انداخته…».
از دروازه دولت و کاخ جهان‌نما تا باغ هزارجریب این چهارباغ نزدیک به 30 باغ و کاخ داشته و سی‌وسه‌پل در حقیقت همان چهارباغ بود روی آب! باغ‌های چهارباغ بالا اکثرا توسط اطرافیان شاه و درباریان ساخته می‌شده و به نام خودشان هم مشهور بوده است.
بزرگ‌ترین آن‌ها هم باغ هزار جریب یا عباس‌آباد بوده که باغ اختصاصی خود شاه‌عباس محسوب می‌شده است. اما باغ‌های چهارباغ پایین ظاهرا جنبه عمومی‌تر داشته و بعید نیست که با پول دولت ساخته شده باشند. هر باغ به سنت صفوی علاوه بر کوشک میانی، یک سردر باشکوه هم داشته. سردرهای باشکوه باغ‌های صفوی آن‌طور که از عکس‌های به جامانده از دوره قاجار برمی‌آید هرکدام برای خود کاخی دیگر بوده‌اند.
برای گشت‌وگذار در این گردشگاه سلطنتی اگر از کارخانه ریسباف و عمارت باغ زرشک در ابتدای چهارباغ بالا صرف‌نظر کنیم، رکاب‌زنان از سی‌وسه‌پل به سمت میدان انقلاب و ابتدای چهارباغ می‌رانیم. حالا ما در آستانه ورود به چهارباغ پایین (عباسی) هستیم. ماشین زمان در انتظار ماست!
باغ پرندگان در چهارباغ!
حالا که چهارباغ پیاده‌راه شده و رکاب‌زنی در آن ساده گشته، عبور از یک باغ برای رسیدن به باغی دیگر زمان زیادی نمی‌برد؛ اما در گذشته چهارباغ یک گذرگاه سنگ‌فرش در میانش بوده که نهری از وسط آن می‌گذشته و دو گذرگاه دیگر در کنار دیوار باغ‌های دو طرف خیابان. دو ردیف درختان کهن‌سال هم در نزدیکی همین دیوارها قد برافراشته بوده. قدر مسلم آن است که در دوره صفوی از دو ردیف درختان وسط خیابان خبری نبوده و بعدا در زمانی نامعلوم (شاید در دوره حکمرانی صدر اصفهانی در زمان فتحعلیشاه) آن‌ها به چهارباغ اضافه می‌شوند. بنابراین دو گذرگاهی که امروزه ما پیاده و سوار بر دوچرخه طی می‌کنیم و قبلا ماشین رو بود در زمان صفوی باغچه و گل و گلکاری بوده است.
راهنمای رکاب‌زنی در چهارباغ برای ما حوض‌های شش‌گانه‌ای است که با دقت زیاد در مکان تاریخی خود دوباره بازسازی شده‌اند. اولین حوض از سمت جنوب روبهروی دو باغ طاووس‌خانه و شیرخانه قرار داشته است.
هنوز سوار نشده از دوچرخه پیاده شوید و به گذرآب (اگر داشت) در مادی نیاصرم دل بسپارید. اینجا که مادی چهارباغ را قطع می‌کند دقیقا سردرِ باغ پرندگان در ضلع شرقی خیابان و سردر باغ گربه‌سانان صفوی یا همان شیرخانه در ضلع غربی قرار داشته است.
مـحـمـدطـاهـــر وحـیــد که در دوره شاه‌عباس دوم شاهد افتتاح باغ پرندگان صفوی بوده نوشته: «امر فرمودند که باغی بر نگینی طاوس و عمارتی به آراستگی عروس در کنار پل شاه (سی‌وسه‌پل) که مشرف بر زنده‌رود است بنا کنند و ستون‌های مرتفع بر اطراف باغ نصب کرده، بالای آن را به مفتول مشبک گردانند که طاوس و تذرو و سایر مرغان در آن قفس آسمان‌نما، بال طیران توانند گشود و فارغ از آسیب حیوانات ضاره توالد کنند… دور تا دور باغ را با شبکه آهنینی حراست کرده‌اند که حتی بلندترین درختان مانند صنوبر و توت را نیز در حلقه خود می‌گیرد. به طوری که پرندگان به راحتی و آزادی بتوانند به اطراف پرواز کنند و کمتر متوجه زندانی باشند که در آن مسکن دارند».
گاهی فکر می‌کنم باغ پرندگان امروزی که در ناژوان قرار دارد از همین مدل صفوی الگو گرفته باشد. فضای پردارودرخت مادی نیاصرم در این بخش هنوز هم نام طاووس‌خانه را بر دیوارش دارد. آن‌طرف چهارباغ جایی که سینما ساحل و مغازه‌های پر تعداد وجود دارد، باغی بوده که گربه‌سانان در آن برای روز شکار آماده می‌شده‌اند.
باغ‌های ایدئولوژیک!
پا در رکاب به حوض دوم می‌رسیم؛ جایی که اکنون خیابان کوالالامپور قرار دارد. این حوض دوم روزگـاری در مقابل سردر دو باغ ویژه قـرار داشته است: بــاغ‌هــای تـکـیـه نـعمـتـی و حیدری. شاید عجیب باشد اما در همان زمان صفوی که چهارباغ به‌عنوان یک گردشـــگـاه افتتاح می‌شد، اتـاق‌هــای فـکـر صفوی، ایدئولوژی و ریشه‌های صوفیانه و مذهبی این سلسله را در قالب دو «باغ‌تکیه» در چـهـاربـاغ پیشنهاد می‌کند. این دو باغ‌تکیه هم استراحتگاه و هم محل تبلیغ مناسبی در میان یک عنصر تفریحی بوده است. ظاهرا با دفن بزرگان فرقه‌های صوفی حیدری و نعمتی در این تکایا به زودی این منطقه از چهارباغ به چیزی شبیه تکایای تخت فولاد بدل شده بوده؛ هرچند امروزه هیچ اثری از این باغ‌های ایدئولوژیک نیست.
یک چهارراه مهم
حالا رکاب‌زنان می‌رسیم به حوض سوم که زمانی در مقابل دو دروازه ورودی مهم قرار داشته است. یکی از این دروازه‌ها به گذرگاه سلطنتی باز می‌شده که اهالی حرم‌سرا و درباریان از طریق آن می‌توانسته‌اند وارد چهارباغ شوند. این گذرگاه امروزه به خیابان آمادگاه تبدیل شده است. روبهروی این دروازه سلطنتی در آن سوی خیابان جایی که مادی فرشادی به چهارباغ می‌رسد احتمالا دروازه ورودی شهر عباس‌آباد واقع بوده است؛ شهری که شاه‌عباس برای مهاجران پرتعداد تبریزی ساخت و در دوران اوجش از چهارباغ تا پل مارنان گسترده شده بود. اینجا به انتهای حریم باغ‌های تکیه می‌رسیم و باغ‌های پنجم و ششم چهارباغ شروع می‌شود. یعنی باغ بلبل و باغ تخت. هرچند به نظر می‌رسد در بعضی از ادوار تاریخی دو باغ «مو» و «توت» هم در اینجا واقع بوده که در گذر زمان محدوده‌های آن تغییر کرده است.
آخرین جواهر صفوی
در دوره شاه سلطان حسین، ضلع جنوبی باغ بلبل برای ساخت‌وساز مجموعه‌ای عظیم و سلطنتی تصرف می‌شود. مجموعه‌ای با عـنـوان مـادرشــاه ساخته می‌شود. ظاهرا یا خود شاه با نام مادرش این مجموعه را می‌سازد یا هزینه این مجموعه عظیم را مستقیما خود مادرشاه تقبل می‌کند.
به‌هرحال هرچه هست این علامت تعجب برای ما باقی می‌ماند که در شرایط بد اقتصادی انتهای دوره صفوی چگونه هزینه کلانی برای ساخت این بناهای باشکوه صرف شده است؟!
مسجد و مـــدرســـــه، کاروان‌سرا و بازار و احتمالا حمام و عصارخانه ای که در بازار بوده و از بین رفته همگی توسط همان اتاق فکری که پشت پرده این ساخت‌وسازها بوده به گردشگاه صفوی الحاق می‌شود.
اما با چه هدفی؟ چرا باید یک مدرسه و کاروان‌سرا و بازار در بخشی از باغ‌های تفریحی چهارباغ ساخته شود؟ آیا برای اینکه مردم را هرچه بیـشـتـر به ســمـت سـیـاسـت‌هـای اقتصادی و مذهبی صفوی ترغیب کند؟ این‌ها پرسش‌های بی‌پاسخ چهارباغ است. درست روبهروی مدرسه چهارباغ و بازار هنر در آن‌سوی خیابان ویرانه‌های اولین هتل لاکچری اصفهان به چشم می‌خورد. هتل جهان یا هتل امریک وقتی صادق هدایت نویسنده شهیر به اصفهان می‌آید، تنها هتلی بوده که وی می‌توانسته در آن چند روزی بیاساید.
این هتل و بناهایی با معماری مشابه آن که در طبقه دوم چهارباغ به چشم می‌خورد همگی ردپای دوره پهلوی دوم در این گردشگاه صفوی است. دوره‌ای که چهارباغ با سینماها، تماشاخانه‌ها، کافه‌ها و گالری‌هایش به لاله‌زاری دیــگــر در اصـفـهـان بـدل شــــده بود.
هشت‌بهشت، تنها بازمانده
از مجموعه مادرشاه تا ورودی باغ بلبل دیگر راهی نیست. رکاب بزنید و در مقابل ورودی خیابان شیخ بهایی توقف کنید. جایی که حوض چهارم قرار دارد. البته یکی از حوض‌های صفوی قبل از این حوض قرار داشته که بازسازی نشده است. از میان حدود 30 کاخی که در کل محور چهارباغ بالا و پایین (عباسی) وجود داشته امروزه تنها هشت‌بهشت برای ما باقی مانده است. حالا رکاب‌زنان تا پای این کاخ باشکوه صفوی برانید.
شما اکنون درست وسط باغ بلبل ایستاده‌اید. البته اگر در اوایل دوره پهلوی به اینجا می‌آمدید خبری از این باغ دلگشا نبود و با کوچه فتحیه و خانه‌ها و سینماهای آسیا و مایاک روبه‌رو می‌شدید.
زمـیـن‌هـــای باغ تـوسـط خاندان ظل‌السلطان به فروش رفته بود و در آن خانه‌سازی شده بود. کاخ هشت‌بهشت هم پشت دیوارهای بلند فراموشی، می‌رفت که کم‌کم برای همیشه از صحنه تاریخ و معماری ایران حذف شود؛ اما پیگیری‌های اصفهان‌دوستان و مدیران شهری وقت باعث آزادسازی این بنا در سال 1343 خورشیدی شد.
کاخ هشت‌بهشت در دوره شاه‌سلیمان صفوی برای عیش و عشرت شاهزادگان صفوی بنا شده و قطعا در این دوره دیگر ورودش برای عموم آزاد نبوده است. ضلع شرقی بازار هنر تا محدوده شرقی باغ بلبل در دوره صفوی کوی شاهزادگان صفوی بوده و کاخ هشت‌بهشت برای همین به این شاهزادگان پر تعداد اختصاص می‌یابد. سامانه گردش آب در این کاخ که هنوز آبشار بلند بین‌طبقاتی‌اش سالم باقی مانده، نشان از درجه بالای خلاقیت معماران آن دوران دارد.
تماشاخانه ارحام‌صدر وسط باغ صفوی
رکاب بزنید و در پارک شهید رجایی به سمت دروازه دولت بروید. حالا شما مرز باغ بلبل را پشت سر گذاشته و وارد باغ خیمه‌گاه شده‌اید. حوض پنجم چهارباغ روبهروی ورودی دو باغ باستانی خیمه‌گاه و مثمن (هشت‌گوش) قرار دارد.
از فراز مغازه‌های ضلع شرقی چهارباغ در این بخش ویرانه‌های قدیمی بنایی به چشم می‌خورد که تصور می‌شود بازمانده سردر ورودی باغ خیمه‌گاه بوده است. باغی که در دوره صفوی به جای کوشک‌های مرکزی یک خیمه بزرگ سلطنتی و یک میدان کوچک اسب‌سواری در خود داشته است. باغ مثمن که امروزه کوچه سپاهان در محدوده تاریخی آن واقع شده، در دوره پهلوی میزبان یکی از مشهورترین تماشاخـانـه‌هــای تـاریـخ اصفهان بوده؛ جایی که مرحوم ارحام‌صدر نمایش‌های پربیننده‌اش را اجرا می‌کرد.
کوچک‌ترین حوض زیر سایه بزرگ‌ترین کاخ
حوض ششم، کوچک‌ترین حوض چهارباغ است؛ جایی که زمانی بزرگ‌ترین کاخ این باغ قرار داشته است. کاخ جهان‌نما که ورودی چهارباغ از سمت دروازه دولت بوده در زمان ظل‌السلطان با بهانه اینکه از فراز آن می‌توان کاخ هشت‌بهشت را که محل سکونت افتخارالدوله (بانوی عظما) خواهر ظل‌السلطان بوده، دید زد، توسط خان داداش محترمش تخریب شد! شاردن که این کاخ را از نزدیک دیده نوشته: «… این عمارت سه‌طبقه است و در سمت عقب و طرف چپ در و منفذی ندارد؛ زیرا این دو قسمت به طرف اندرون شاهی است و در دوطرف دیگر نیز به‌جای شیشه، پنجره‌هایی است که از داخل بیرون را می‌توان دید؛ ولی از بیرون چیزی پیدا نیست، این پنجره‌ها را با گچ ساخته و به طرز مجلل و زیبایی نقاشی و طلاکاری کرده‌اند… مقابل عمارت کلاه فرنگی حوض مربعی است که مساحت آن پانزده پا می‌باشد و در گوشه این عمارت دروازه شاهی است».
در شرایطی که گشت‌وگذار زنان حرم‌سرا در چهارباغ به سادگی میسر نبوده، این کاخ می‌توانسته زنان را پشت پنجره‌هایش به تماشای زیبایی‌های چهارباغ دعوت کند. در سمت غرب کاخ جایی که امروزه ورودی خیابان باغ‌گلدسته قرار دارد دروازه‌ای به نام دروازه دولت ورودی دولت‌خانه صفوی از این جانب بوده است. از ویرانه‌های جهان‌نما رکاب‌زنان عبور کنید و وارد خیابان باغ گلدسته شوید. حالا شما پای در دولت‌خانه صفوی گذاشته‌اید که آن خود حکایتی دیگر است.
