هسته‌های محرومیت شهر
نتایج سرشماری 1395 از مهاجرفرستی شهر اصفهان خبر داده است؛ اگر بپذیریم که مهاجرت به اصفهان کاهش‌یافته، اما نمی‌توان از تأثیر حدود 100 سال مهاجرپذیری شهر چشم پوشید.
حدود چهار سال قبل، پژوهشی با عنوان «تیپولوژی مناطق پانزده‌گانۀ شهری اصفهان با تأکید بر آسیب‌های اجتماعی محله‌های فوق بدخیم» از سوی حمید دهقانی، استادیار گروه علوم اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، انجام و منتشر شد. طبق این پژوهش، تاریخ حاشیه‌نشینی شهر هم‌زمان با نهضت صنایع نساجی در اصفهان از اواسط دوره پهلوی اول آغاز شد. در آن زمان، حاشیه‌نشینی کارگران نساجی در محله‌های طوقچی و مفت‌آباد (کوله‌پارچه) و در حوالی تخت‌فولاد و در جنوب‌شرقی اصفهان نمایان شد و رفته‌رفته با توسعه صنایع و تشدید نیاز به کارگران صنعتی و به‌ویژه بعد از پایه‌گذاری صنعت ذوب‌آهن در 1346 در مجاورت اصفهان رو به فزونی گذاشت و مناطقی مانند صحرای روغن و دستگرد در غرب اصفهان، مفت‌آباد در جنوب‌شرقی، مسیر جاده زینبیه در شمال‌شرقی، روستاهای شمال شهر اصفهان و مزارع و روستاهای غربی یعنی کنار جاده ذوب‌آهن را در بر گرفت. حالا همه این مناطق مهر «منطقه محروم» را بر پیشانی دارند که سال‌ها تلاش سازمان‌های مردم‌نهاد، مدیریت شهری و سایر نهادهای ذی‌ربط هم نتوانسته گرد محرومیت را از چهره آن‌ها بزداید. این پژوهش دلیل همه ناکامی‌ها را در چند جمله خلاصه می‌کند: «گزارش ارزیابی برنامه اصفهان 1400 نشان می‌دهد برنامه‌های موجود اصفهان در همه حوزه‌ها ازجمله مدیریت و کاهش آسیب‌های اجتماعی، فراگیری، جامعیت، کفایت، استمرار، پایداری و اثربخشی را ندارند و مدیران برنامه‌ریزی بدون درنظرگرفتن ابعاد انسانی و اجتمــاعــی شــهــری و صنعتی‌شدن، برنامه‌های رشد شهری را پیاده کرده‌اند.» کیفیت مسکن در مناطق حاشیه‌نشین اصفهان، در بیشتر مواقع نامناسب است و هرچه مسافت آن‌ها از شهر دورتر شود، سطح کیفی خانه‌ها و سبک متوسط زندگی کاهش می‌یابد. نکته مهم این است که 45.3درصد از آنان منزل مسکونی شخصی دارند که نشانه ارزانی زمین یا مسکن در مناطق مطالعه شده نسبت به سایر نقاط شهری است. رئیس کمیسیون ویژه آب و مناطق کم‌برخوردار می‌گوید: «مناطق کم‌برخوردار اصفهان زیاد است؛ اما این شهر برای رفع مشکلات خود فرصت‌های زیادی نیز دارد. عمده علت شکل‌گیری مناطق محروم، مهاجرت تعداد زیادی از جوانان است که به امید کار و اشتغال به شهرهای بزرگ‌تر سفر می‌کنند؛ اما فرصتی برای کار پیدا نمی‌کنند. می‌توان برای مقابله با مهاجرت بی‌ضابطه و شکل‌گیری مناطق حاشیه‌ای در اصفهان زمینه اشتغال شهرهای هم‌جوار را در اصفهان به‌صورت قانونی فراهم کرد تا محصولات کشاورزی را بی‌واسطه و با قیمت اصلی به فروش رسانند.»
مجید نادرالاصلی که قصد دارد فرهنگ‌سرای شریعت حصه را به یک پایگاه اقتصادی تبدیل کند، می‌گوید: «با بسیاری از متخصصان بازاریابی و گردشگری مذاکره کرده‌ایم تا ابتدایی‌ترین نیاز جوانان برطرف شود. تسهیلگری و ساخت‌وساز با یک حرکت و با کمک مردم و بخش خصوصی و شهرداری انجام خواهد شد.»
زنگ خطر
پژوهش یادشده، بر اساس همگنی فرهنگی‌اجتماعی، شش تیپ مختلف را در مناطق شهر اصفهان شناسایی کرده است که عبارت‌اند از: مناطق تاریخی (1 و 3)، مناطق حاشیه‌نشین روستایی‌شهری (2، 9 و 11)، مناطق مدرن (5 و 6)، مناطق حاشیه‌نشین مهاجر و محله‌های فوق بدخیم (منطقه 14) که بیشتر در بخش‌های شرق و شمال‌شرق اصفهان متمرکز بوده و در حال گسترش هستند. ازآنجاکه محله‌های فوق بدخیم بالاترین میزان افراد صفر تا 14 سال را میان تمام محله‌های اصفهان دارند، طبیعی است با قرارگرفتن این افراد در سنین 17 تا 24 سال، موج جدیدی از آسیب‌های اجتماعی در شهر رونمایی شود.نادرالاصلی معتقد است که مشکلات مناطق کم‌برخوردار محدود نبوده و موارد زیادی را شامل می‌شود که شورا توان رسیدگی به همه آن‌ها را ندارد؛ اما لازم است برای بهبود شرایط در این مناطق، نخست بررسی شود که مدیریت شهری چه وظیفه‌ای داشته و باید چه اقداماتی برای محلات کم‌برخوردار انجام دهد.
شکاف طبقاتی شهر
اواخر پــاییـــز ســـال گذشته تحقیق دیگری بـــا عنـــوان «ارتباط بین فقر اجتماعی‌اقتصادی و محرومیت کالبدی کارکردی در مناطق پانزده‌گانه شهر اصفهان» توسط همایون نورائی و فائزه شفیع انجام شد. این تحقیق نشان داد که مناطق محروم شهر فقط به محله‌های شناخته‌شده شهر و با تعریف‌های معمول، خلاصه نمی‌شود؛ بنابراین شورای شهر و تیم مدیریت شهری، کار سختی پیش رو دارد. به گفــتــه نــادرالاصلی، اصــفهان همیشه برخوردار نامیده شده است؛ زیرا ما در فرهنگ خود، کم‌برخورداری را بد می‌دانیم؛ اما در مرکز اصفهان مناطق کم‌برخوردار وجود دارد و آسیب‌های نـــاشـــی از چــالــش‌هــای موجود این کلان‌شهر باید کارشناسی شود.
طبق داده‌های این پژوهش، کمترین پـــایـــداری مــسکن در منطقــه 14 با 23درصد محاسبه شده است. نزدیک به نیمی از بناهای مناطق 4، 10 و 15 (حوزه شرق) قابل نگهداری، مرمت، مخروبه و متروکه گزارش شده است.
منطـــقـــه 14 نیز به لحاظ سنجه‌های پایداری مصالح و میانگین مساحت مسکن و سرانه مسکونی، مناطق 10، 15 و 4 به‌لحاظ کیفیت ابنیه، 2، 9 و 11 به‌لحاظ تعداد طبقات و تراکم ساختمانی و 8، 9، 10 و 12 به‌لحاظ ســـرانــه خــدمـــات، مـحـروم محسوب می‌شوند و در پایین‌ترین سطح در بین مناطق کلان‌شهر اصفهان قرار می‌گیرند. سایر مناطق نیز در بین این دو سطح هستند.
از نظراجتماعی و اقتصادی، مناطق 14 و 15 بسیار محروم و مناطق 1 و 5 بسیار برخوردار هستند. از دلایل محرومیت شدید مناطق 14 و 15 سکونتگاه‌های غیررسمی و حاشیه‌ای این مناطق است. محله حصه و زینبیه در منطقه 14 محدوده‌ای حاشیه‌ای و از سکونتگاه‌های غیررسمی محسوب می‌شوند؛ همچنین در بعد کالبدی، وضعیت منطقه 14 بسیار نامطلوب و وضعیت منطقه 6 بسیار مطلوب است. محرومیت مناطق در این سطح به‌علت توزیع ناموزون خدمات و تراکم ساختمانی کم بوده است.
این تحقیق نشان داد هر منطقه‌ای ازنظر بعد اجتماعی و اقتصادی محروم باشد، ازنظر کالبدی هم محروم محسوب می‌شود. مناطق 2، 11، 12 و 14 ازنظر هر دو بعد، مناطقی بسیار محروم تا محروم هستند. مناطق 15، 10، 7 و 9 از بعدی متوسط و در بعد دیگر فقیر و محروم هستند. از سوی دیگر، مناطق 1، 3، 5، 6 و 13 در هر دو بعد در گروه برخوردار و غنی دسته‌بندی شده‌اند. درمجموع، ازنظر فقر اجتماعی و اقتصادی، مناطق 14 و 15، مناطقی بسیار محروم و مناطق 1 و 5، مناطقی بسیار برخوردارند. ازنظر محرومیت کالبدی و کارکردی نیز، منطقه 14 بسیار محروم و منطقه 6 بسیار برخوردار است.
نادرالاصلی برای رفع شکاف طبقاتی بین مناطق شهر راهکار ارائه داده و می‌گوید: «در حاشیه اصفهان خانه‌های کوچک‌مقیاس بسیاری وجود دارد که چند جوان بیکار در آن زندگی می‌کنند. مدیریت شهری آمادگی بهبود شرایط مناطق کم‌برخوردار را دارد.» او اعتقاد دارد طرح «پویش اشتغال» با همکاری جوانان مناطق محروم می‌تواند بازاریابی و عرضه محصولات به بازار را رونق بخشد. در این زمینه شهرداری مناطق کم‌برخوردار باید اقدامات لازم را انجام دهند.
