ازآنجا که ساختمان آتشکده‌ها معماری مشخص و ویژه‌ای داشته است، آشنایی با ویژگی‌ها و معرفی آن برای گردشگران می‌تواند مسیر زیبایی برای تماشای این بناهای خاص معین کند. جالب اینجاست که معماری منحصربه‌فرد آتشکده‌ها موجب آن شده که نحوه ساخت آن‌ها زمینه‌ساز الگو و طرح ساختمان‌های دیگر در طول تاریخ باشد. برای گام‌نهادن در مسیر گردشگری امروز با نکات جالب‌توجهی همراه خواهیم بود که این مسیر را برای ما جالب و شورانگیز خواهند ساخت؛ آشنایی با جایگاه‌های مختلف این بناها، سیر تحول بنا متناسب با جابه‌جایی عناصر درون آن و مواردی دیگر که وابسته به تاریخچه و معرفی آتشکده‌ها هستند. به‌طورکلی آتشکده‌ها جایگاه مهمی در میان اماکن ساسانی داشتند؛ ازاین‌رو هنگام مطالعه تاریخچه این دوران که عصری مهم در تاریخ معماری ایران محسوب می‌شود، بررسی آثار مذهبی از اهمیت زیادی برخوردار است. بنا به استنادهای تاریخی، آتشکده‌هایی در این عصر ساخته‌شده‌اند که به دلایل تاریخی و با توجه به وقایع اجتماعی باارزش هستند؛ ازاین‌رو در متن امروز به معرفی این آثار برای گردشگری تاریخی به‌منظور تماشای عصر کهن ساسانی خواهیم پرداخت.
روایت‌هایی از پادیاو و گنبدخانه
به‌طور مشخص، ساختمان آتشکده‌ها از گنبدخانه‌ای تشکیل‌شده که راهرویی گرداگرد آن می‌چرخد. یکی از فضاهای بسیار بااهمیت در این بناها «پادیاو» است که محل شست‌وشو بوده و در پیشگاه گنبدخانه استقرار داشته است. نکته مهم در رابطه با ساختمان گنبدخانه آن است که کالبد آن چهارطاقی‌ای بوده که به‌طورمعمول از چهار طرف باز بوده و گاهی از سویی ایوان داشته است. یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌های آتشکده‌های قدیمی آن است که در اطراف آن ساختمان‌هایی با کاربری‌های گوناگون ساخته می‌شده که الگویی برای ساخت بناهای مذهبی پس از خود نیز به شمار می‌رود. از تحولات شکل‌گرفته در ساختار کالبدی آتشکده‌ها می‌توان به تغییر جایگاه نگهداری آتش اشاره کرد. در گذشته جایگاه نگهداری آتش مقدس در زیر گنبد بوده؛ اما با گذشت زمان و محدودیت‌های شکل‌گرفته، این جایگاه به کناره ساختمان منتقل شده است. به‌طورکلی دوره ساسانیان عصری برای ایجاد تغییر و دگرگونی در ساختار آتشکده‌ها تلقی می‌شود. ازآنجاکه این دوران اهمیت ویژه‌ای به باززنده‌سازی سنت‌های ایرانی داده، ساخت آتشکده‌های مهمی در این زمان رقم خورده است.
آذرگاهان
در زمان ساسانیان سه آتشکده مهم در ایران ساخته شده که این آتشکده‌ها عبارت‌اند از: «آذرگشنسب»، «آذر بُرزین مهر» و «آذر فَرنبُغ»، که در این آتشکده‌ها سه آتش مقدس نگهداری می‌شده است. موقعیت مکانی منتسب به آتشکده آذرگشنسب بنایی در تخت سلیمان است. در این مکان که در نزدیکی «تکاب» قرار دارد یک دژ بسیار بزرگ ساخته شده است. علاوه بر ساختمان آتشکده، ساختمان‌هایی با کاربری‌های دیگر مانند مدرسه و رصدخانه در اطراف آن قرار دارد. زیبایی این مجموعه به‌قدری چشم‌نواز بوده که مغولان با ایجاد تغییراتی، تاج‌گذاری‌های خود را در آن جشن می‌گرفتند. در رابطه با جایگاه آتشکده برزین مهر گفته می‌شود که این بنای مذهبی در شهر «سبزوار» واقع شده بود. در نزدیکی این شهر مخروبه‌ای وجود دارد که گویند این ساختمان آتشکده برزین مهر است. هرچند شبهاتی درباره جایگاه آتشکده آذر فرنبغ وجود دارد؛ اما نتیجه کاوش باستان‌شناسان نشان می‌دهد که محل این آتشکده در «کاریان» فارس بوده است. همچنین در برخی از پژوهش‌ها عنوان‌شده که مکان احتمالی این آتشکده در «دارابگرد» بوده که در اواخر دوره ساسانی به کاریان منتقل شده است. ازآنجاکه بررسی‌های انجام‌شده حاکی از آن است که متخصصان مکانی دقیق برای این آتشکده در نظر نگرفته‌اند، نمی‌توان جایگاه مشخصی برای این آتش مقدس در نظر گرفت. آتشکده‌ای که در کاریان وجود دارد امروزه با نام «مهرنارسه» شناخته می‌شود. این بنا ساختمانی هشت‌ضلعی بوده و ارتفاعی 20 متری داشته که اکنون بخش کمی از کالبد آن باقی مانده است.
کاخ اردشیر فیروزآباد
برخی از مورخان ساختمان قدیمی‌ترین گنبد ایرانی موجود را آتشکده‌ای بزرگ بنام آتشکده فیروزآباد می‌نامند. این بنا که سه گنبد کنار یکدیگر دارد، در فیروزآباد فارس واقع شده که امروز آن‌ها را «کاخ اردشیر» نامیده‌اند که دلیل این نام‌گذاری تاریخ ساخت این بنا در عصر ساسانی است. این آتشکده که در گذشته آن را با نام «اعظم» می‌شناخته‌اند در کنار برکه‌ای ساخته شده که این نحوه از ساختمان‌سازی در کنار برکه آب در ساخت آتشکده‌ها پیشینه‌ای تاریخی دارد 1.
چهارقاپیِ قصر شیرین
در «قصر شیرین» چهارطاقی‌ای وجود دارد که از آن با نام «چهارقاپی» یاد می‌شود. این چهارطاقی که اضلاعی 25 متری دارد در اواخر دوره ساسانی ساخته شده و یکی از مهم‌ترین آتشکده‌های این عصر است. وجه‌تسمیه چهارقاپی آن است که در زبان ترکی قاپ به معنای در است و به نظر می‌رسد این نام که معنای چهار در است از نواحی اطراف به این بنا نسبت داده‌شده است. این بنا درواقع سایبانی بوده که آتش را در مرکز آن قرار می‌دادند و معمولا این چهارطاقی‌ها به‌سوی جهات اربعه باز بوده‌اند. از ویژگی‌های کالبدی این بنا که در گذشته موجب فعالیت روحانیون زرتشتی در آن بوده است می‌توان به هم‌جواری با کاخ خسرو، وجود دالان طواف در پیرامون چهارطاقی، وجود اتاق‌هایی برای سکونت روحانیون و نگهداری لوازم موردنیاز برای مراسم مذهبی اشاره کرد2.
جولیانِ زاگرس
بررسی باستان‌شناسان نشان می‌دهد که در شهر باستانی «جولیان» که در شهرستان آبدانان قرار دارد، آتشکده‌ای به شکل چهارطاقی ساخته شده است. موقعیت استقرار این بنا در جبهه شمالی محوطه باستانی است و اکنون تنها بقایای سنگی آن به چشم می‌خورد. این چهارطاقی با قرارگیری روی یک تپه طبیعی و داشتن اضلاعی به‌سوی جهات اربعه با پلانی مشــابــه بــــا چــهـارطاقی‌های ساسانی ساخته شده است. ارتفاع باقی‌مانده از این چهارطاقی 2 متر و 30 سانتی‌متر است. همچنین در جبهه شمالی آتشکده بقایای راهروهای طواف دیده می‌شود که در اضلاع جنوبی و شرقی نیز آثاری از آن وجود دارد و دهانه‌های 1.50 متری را نشان می‌دهند. اضلاع این آتشکده 14.5 متر می‌باشند که فضای مفید آن را بدون در نظر گرفتن جرزها و راهروها مربعی به اضلاع 6 متر شکل می‌دهد3.
شیرکوهِ نیستانک
«چهارطاقی شیرکوه»، آتشکده‌ای است که روی یک تپه طبیعی در کنار آبادی شیرکوه بین نائین و اردستان ساخته شده است. هرچند آبادی شیرکوه اکنون خالی از سکنه است؛ اما قرارگیری این آتشکده در منطقه «نیستانک» و هم‌جواری با آبادی و کوهستان، منظره‌ای زیبا از این محوطه را پدید می‌آورد. ازنظر کاربرد مصالح، این بنا در جناسی با محوطه کوهستانی پیرامون خود قرار دارد؛ ساخت‌مایه این بنا سنگ لاشه و ملات آن گچ است. قوس‌های این آتشکده را قوس‌های ساسانی بیضی شکل داده و گنبد آن با خیزی بلند ساخته شده است. با تماشای محوطه این چهارطاقی، این نتیجه حاصل می‌شود که در گذشته حصاری دور این چهارطاقی بوده و این بنا را احاطه می‌کرده است.
هم‌زیستی چهارطاقی و مسجد
در فاصله‌ای نه‌چندان دور از مجموعه بناهای مسجد جامع و آرامگاه و خانقاه موجود در نطنز، در شمال‌غربی آن، چهارطاقی‌ای ساسانی به چشم می‌خورد. یکی از نکات جالب‌توجه در رابطه با مجموعه آتشکده و بناهای اسلامی نزدیک به آن، عدم تخریب آتشکده و ساخت مسجد روی آن است. در این محوطه، معمار دوره اسلامی بدون ایجاد خسارت روی این آتشکده ساسانی، مسجد را در فاصله‌ای نزدیک به آن بنا کرده است. همچنین تخریبی که در این آتشکده به وجود آمده و ما اکنون می‌توانیم آن را مشاهده کنیم، مربوط به تخریب‌های تدریجی و در گذر زمان و ناشی از بی‌توجهی به این بنای باستانی است. در گذشته آبی در جریان بوده که از کنار این آتشکده می‌گذشته و نشان از هم‌جواری آب‌وآتش در کنار یکدیگر دارد.
بازه‌هور؛ آتشکده‌ای خراسانی
یکی از چهارطاقی‌های معروف دوره ساسانی، آتشکده بازه‌هور است. این بنا که بر سر راه مشهد به تربت‌حیدریه واقع‌شده ویژگی‌های جالبی دارد. معمار این آتشکده در ساخت بنا از شیوه تبدیل چهارضلعی به هشت‌ضلعی و سپس رسیدن به دایره استفاده کرده و گوشه‌سازی‌های گنبد را به‌وسیله چوب اجرا کرده است. همچنین روی پاکار گنبد و در جهات اربعه روزنه‌هایی وجود دارد که نور به شکل مستقیم از روزنه‌های شرقی و غربی عبور می‌کند. برخی از مورخان، تاریخ ساخت این بنا را دوران پارتیان می‌دانند.
منابع
1. مـحـمــدکــریـــم، پیرنیا، معماری ایرانی،1395، ســـروش دانش، ص 235.
2. مهرآفرین، رضا و احمدی هدایتی، ابراهیم، چهارقاپی آتشکده‌ای در کوست خوربران،1390، فصلنامه علمی-پژوهـشـی باغ نظر، مرکز پژوهشی هنر معماری و شهرسازی نظر، شماره 18، سال هشتــم.
3. محمدی‌فر، یـعـقــوب و مــتـرجــم، عباس، جـولــیــان: آتــشـکــده نـویافته ساسانی در آبدانان ایلام،1390، فصلنامه علمی‌پژوهشی باغ نظر، مرکز پژوهشی هنر معماری و شهرسازی نظر، شماره 19، سال هشتم.
