ملاقات جنگی با میراث جهانی

برای دیدن مسجدجامع عتیق (مسجد جمعه) اصفهان، بهانه‌های بسیاری دارید و مناسبت‌های مختلفی. هر روز از سال، روز و شب دیدار با این میراث گران‌قدر بشریت است، اما کم هستند افرادی که ارزش این بنای شگفت‌انگیز را بدانند. در گزارش امروز به یک بهانه تلخ می‌پردازیم، اما بهانه‌های شیرین هم بی‌شمارند. 31 شهریورماه، سالروز آغاز جنگ تحمیلی ایران و عراق است. به همین بهانه از شما دعوت می‌کنیم طی این هفته و هفته آینده به مسجد جامع عتیق اصفهان بروید و زخم جنگ را بر پیکره میراث جهانی اصفهان ببینید. 36 سال پیش بود، اسفندماه 1363، شب عید نوروز! حملات هوایی دشمن به شهرها شدت یافته بود. در میان اخباری از حمله به شهرهای تبریز و رشت، خبری آمد که «بازار اصفهان در ساعت یک بعد از ظهر دیروز به وسیله دو راکت مورد حمله هوایی دشمن قرار گرفت. بازار اصفهان در محل سبزه میدان و در مجاورت آرامگاه علامه مجلسی واقع است که بر اثر انفجار راکت‌ها عده ای از مردم بی‌گناه محل شهید و مجروح گردیدند و خساراتی به بازار وارد آمد. اولین گزارش‌های واصله حاکی است که در بمباران روز گذشته بازار اصفهان هشت تن شهید و افزون بر هشتاد نفر زخمی گردیده اند که عده ای از مجروحین به طور سرپایی مورد معالجه قرار گرفته اند. اصابت یکی از راکت‌ها به بازارچه مجاور مسجد جامع اصفهان موجب ویرانی تعدادی مغازه در این بازار گردیده و خرابی‌ها و خسارات زیادی را باعث شده است» (روزنامه اطلاعات، ش 17549، 23 اسفند 1363).

مسجد جامع؛ ارزشمندترین اثر معماری اسلامی ایران را دریابیم

جنگ بود و حرف‌ها به جایی نمی‌رسید. باید فکر اساسی‌تری می‌شد. باید به تمام جهان اعلان می‌گردید که رژیم صدام آثار مشترک بشری را هم هدف قرار می‌دهد. باید جلوی این جنایات جبران‌ناپذیر با تزریق خبر به افکار عمومی جهانی گرفته می‌شد. بنابراین چهارماه بعد استادان دانشکده هنرهای زیبا، (دانشگاه تهران) دست به قلم شدند: «اعضـای هیئت‌علمـی دانشکده هنرهای زیبا طی بیانیه‌ای که برای مراکز هنری دنیا فرستاده شده است، پیرامون بمباران آثار معماری اصفهان اطلاعاتی ارائه کرده و خواستار فشار بین‌المللی به رژیم عراق جهت خودداری از حمله به آثار تاریخی شده‌اند. در بخشی از این بیانیه آمده است: اماکن و آثار گران‌بهای معماری و فرهنگی را  در بسیاری از سرزمین‌ها می‌توان یافت که فوق ملت‌ها و سرزمین‌ها می‌باشند. یعنی گرچه ظاهرا وابسته و در ملکیت یک مملکت است، ولی واقعا مربوط به همه انسان‌ها و ملت‌هاست و به طور کلی بین‌المللی است. این آثار ارزشمند میراث تمدن‌های عمیق انسان‌ها است و نمی توان آن‌ها را متعلق به ملتی خاص دانست. از ابتدای جنگ تحمیلی، رژیم عراق شهرها و مردم بی‌دفاع ایران را به موشک بست. از میان شهرهای بمباران‌شده دزفول دارای بافت غنی معماری خاص منطقه خود بود که در سرتاسر دنیا نظیر نداشت و با کمال تأسف بخش عمده‌ای از محلات مسکونی قدیمی با موشک‌های رژیم عراق ویران شد که به‌وجودآوردن چنان آثاری در آینده بعید به نظر می‌رسد. اصفهان شهر آثار برجسته معماری و هنر اسلامی و شهری بی‌نظیر و شناخته‌شده و منحصر به فرد در دنیای معماری است و مسجدجامع اصفهان بنا به گفته پرفسور پوپ، کهن‌ترین و مهم‌ترین اثر معماری و تاریخی اصفهان و از مهم‌ترین بناهای جهان است. مسجدجامع اصفهان تاریخ مجسم یک‌هزارساله تطور معماری اسلامی و حتی قبل  از ظهور اسلام است. در مسجد جامع اصفهان علاوه بر آثاری که از دوره ساسانیان (قبل از اسلام) یافت می‌شود، انواع شیوه‌های معماری از دوره خلفای عباسی، دیلمیان، سلجوقیان، ایلخانیان، مظفریان و صفویان در بنای قسمت‌های مختلف مسجد جامع اصفهان به‌کار رفته است و آن خصوصیات بی‌نظیر و انواع سقف‌های آجری و آجرکاری‌ها، گچ‌بری‌ها، خطاطی‌ها و کاشی‌کاری‌های هنرمندانه و منحصر به‌فرد و دقایق وظرایف هنر معماری، مسجدجامع اصفهان را اثری شگفت‌انگیز و غیرقابل توصیف ساخته است که این آثار گران‌قدر جنبه جهانی و بین‌المللی داشته و در حقیقت مربوط به همه انسان‌هاست و در نتیجه تجاوز و تخریب آن‌ها تجاوز به همه بشریت است. در هفته‌های اخیر اصفهان که همچون شهرهای مهم دنیا دارای ارزش و شهرت بین‌المللی است، با آنکه صدها کیلومتر از جبهه‌های جنگ فاصله دارد، بارها بدون هیچ‌گونه دلیلی مورد تجاوز هواپیماهای عراقی قرار گرفته است و در یکی از این حملات متأسفانه به ارزشمندترین اثر معماری اسلامی ایران یعنی مسجدجامع اصفهان، شاهکار بی‌نظیر معماری، آسیب رسیده است. این آسیب و خرابی دهن‌کجی به میراث فرهنگی بین‌المللی است و سکوت در مقابل این وحشی‌گری تأیید آن، به‌خصوص در مجامع تخصصی است که به اهمیت و ارزش بالای این آثار به خوبی واقف‌اند. در بخش دیگری از این اطلاعیه آمده است: بنابر این از همه صاحبان عقل و فکرت و به‌خصوص متخصصان و معماران و هنرمندان متعهد، انتظار آن را داریم که تجاوز هوایی به این اثر بزرگ معماری و فرهنگی را که فراسوی ملت‌ها و سرزمین‌هاست، محکوم نموده و خواستار ختم این‌گونه تخریب‌های فرهنگی و هنری باشند. بدون شک وظیفه ما خواهد بود که در مقابل هر تخریب و تجاوز دیگری در هر نقطه ای از دنیا صرفا بر اساس ارزش و قداست این گونه آثار، قاطعانه موضع‌گیری نموده و این گونه جنایات را محکوم بنماییم»  (روزنامه اطلاعات، ش 17625، تاریخ 5/4/64).

سه میلیون تومان، خرج بازسازی تخریب‌های مسجد جمعه شد

 تلاش‌ها برای بازسازی منطقه خیلی زود آغاز شد، به طوری که هشت ماه بعد خبر رسید بازار اصفهان بازسازی شده است: «با تلاش طراحان، متخصصان و معماران سنتی اصفهان قسمتی از بازارچه مسجد جامع اصفهان که در حملات هوایی عراق تخریب شده بود، بازسازی شد. پس از شش ماه تلاش طراحان، متخصصان و معماران سنتی اصفهان، عملیات بازسازی قسمتی از بازارچه مسجد جامع اصفهان که در حملات هوایی دشمن بعثی صهیونیستی در اسفند ماه گذشته تخریب شده بود، پایان یافت و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. بر اساس این گزارش عملیات بازسازی این قسمت از بازارچه مسجدجامع که قدمتی هفتصدساله دارد، با حدود هفتصد مترمربع زیربنا و سی میلیون ریال اعتبار بر اساس طرح‌ها و نقشه‌های موجود در آرشیو دفتر حفاظت آثار باستانی اصفهان، طراحی و با استفاده از هنر معماری سنتی همانند قبل از تخریب بازسازی شده است » (روزنامه اطلاعات، ش 17625، تاریخ 14/7/64).
چاره دیگری که به ذهن مسئولان کشور آمد، این بود که از یونسکو بخواهند هیئتی را برای بازدید و بررسی این جنایت به ایران اعزام کنند. در آبان 1364 این هیئت به اصفهان رسید. تیتر خبر نشان می‌داد که این هیئت هم اصفهان را بازدید می‌کنند و هم خوزستان را.  آنجا هم در شهرهای تاریخی دزفول و شوش جنایات مشابهی اتفاق افتاده بود: «هیئت اعزامی یونسکو که به منظور بازدید از خسارات ناشی از بمباران‌های هوایی رژیم بعثی عراق به آثار تاریخی اصفهان به این شهر سفر کرده بود، صبح پریروز (یکشنبه) از مسجدجامع این شهر بازدید کرد. بر اساس این گزارش در جریان این بازدید اعضای هیئت ضمن اطلاع از تعداد شهدای بازارچه مجاور مسجد جامع به هنگام بمباران دشمن و بازدید از محل شهادت آنان و گفت‌وگو با چند تن از خانواده‌های شهدا، تحت تأثیر قرار گرفتند و آقای عبدالغنی، مشاور فرهنگی ریاست‌جمهوری اندونزی که یکی از اعضای هیئت می‌باشد، از پدری که در جریان بمباران هوایی دشمن در این محل تاریخی دو فرزند خود را از دست داده بود، خواست تا عکس‌هایی از شهدایش را در اختیار وی قرار دهد  و در توجیه این امر به خبرگزاری جمهوری اسلامی اظهار داشت : می‌خواهم در غم این پدر شریک باشم و عکس‌های شهدایش را با خود داشته باشم. همین گزارش حاکی است هیئت اعزامی یونسکو پس از این بازدید، از آثار باستانی چهلستون و مجموعه آثار تاریخی میدان امام اصفهان بازدید کرد. یادآوری می‌شود مسجدجامع اصفهان که در تاریخ 23 / 12 / 63 هدف بمباران دشمن جنایتکار قرار گرفت، اولین بار در قرن دوم هجری به صورت محدود ساخته شد و در طول قرون سوم تا پنجم، همواره با تغییر و تحولاتی همراه بوده است. در قرن ششم و هفتم هجری ساختمان آن توسعه یافته و قسمت‌های شرقی مسجد تکمیل و همراه با بازارچه آن به صورت فعلی در آمده است که در حمله هوایی دشمن بعثی، فصل مشترک قسمت جنوب شرقی مسجد با بازارچه هدف بمباران قرار گرفت و قسمتی از شبستان جنوب شرقی مسجد همراه با بازارچه همجوار آن تخریب و منجر به شهادت چند تن از مردم بی‌گناه شد که با پایان‌یافتن بازسازی بازارچه در ماه گذشته توسط معماران و هنرمندان اصفهانی، عملیات بازسازی مسجد جامع که به دقت و ظرافت خاصی نیازمند است، همچنان ادامه دارد» (اطلاعات، ش 17731، 14 آبان 1364).  بازار و مسجد تاریخی اصفهان بازسازی شدند، اما روسیاهی آن برای عاملان آن تا ابد باقی ماند.

مسجد حاج محمدجعفر آباده‌ای هم تخریب شد

اگر به خیابان عبدالرزاق بروید، وقتی به سمت میدان عتیق یا سبزه میدان قدم می‌زنید، اواسط خیابان، سمت چپ مسجدی متواضع با سردری کوتاه خواهید دید که نام بلند حاج محمدجعفر آباده ای را بر خود دارد. این شخصیت از علمای اصفهان در دوران ناصرالدین شاه بود. شخصیتی فروتن و متواضع داشت و در وجود او شوخ طبعی و مردم‌داری موج می‌زد. پولی در بساط نداشت. مسجد را هم خیرین و بزرگان اصفهان ساختند و چون او را برای پیش‌نمازی دعوت نمودند، به نام حاج محمدجعفر آباده‌ای معروف گردید. حتی وقتی فوت کرد، نایب‌الایاله اصفهان، رکن‌الملک در تخت فولاد تکیه‌ای برایش ساخت که هنوز هم برقرار است. این سابقه را داشته باشید تا به دوران معاصر برگردیم.در سال 1365 جنگ شهرها شدت یافت. به طوری که وقتی در دهم بهمن 1365 آسیب به بازارچه حاج محمد جعفر آباده‌ای و مسجد همجوار آن وارد آمد، روزنامه اطلاعات نوشت: «این حمله چهارشنبه شب گذشته انجام شد و سی و چهارمین حمله هوایی دشمن کافر، طی 27 روز گذشته به مناطق مسکونی شهر اصفهان بود.» چه کسی باور می‌کند؟ 34 حمله طی 27 روز. یعنی بعضی روزها بیش از یک بار شهر مورد حمله هوایی قرار می‌گرفت. خبر مربوط هم کوتاه بود و دردناک و در انتهای آن به ما می‌گفت مساجد تاریخی دیگری هم از این ماجرا آسیب دیده اند: «شبستان و ایوان شمالی یکی از مساجد تاریخی اصفهان چهارشنبه شب گذشته در جریان حمله وحشیانه رژیم جنایتکار عراق به مناطق مسکونی این شهر ویران شد. به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایوان شمالی این مسجد که متعلق به دوران قاجاریه است، مزین به آیاتی از کلام الله مجید بود که در کتیبه‌ای به خط ثلث به نگارش در آمده بود. از نکات مهم در این خانه خدا که یادگار روحانی عالی مقام مرحوم حاج‌محمد جعفر آباده‌ای است، استحکام و تزئینات کاشی‌کاری که از نوع گره‌کاری می‌باشد که آسیب‌هایی را متحمل شده است. همچنین در این حمله ددمنشانه به قسمتی از بازارچه مجاور آن مسجد نیز که  سابقه تاریخی دارد، آسیب‌هایی وارد آمده است. این حمله چهارشنبه شب گذشته انجام شد و سی و چهارمین حمله هوایی دشمن کافر، طی 27 روز گذشته به مناطق مسکونی شهر اصفهان بود. درحملات قبلی رژیم جنایتکار عراق به اصفهان، به مسجد جامع، مسجد سید، مسجد رحیم خان و حسینه شیخ الاسلام خساراتی وارد آمده است» (اطلاعات، ش 18100، 18 بهمن 1365).

وقتی عراق از میراث فرهنگی ایران می‌ترسید

این حملات کورکورانه و جبران‌ناپذیر که بناهای تاریخی و مشخصا بافت تاریخی شهر را مورد هدف قرار می‌داد، علی اکبر ولایتی، وزیر خارجه وقت را بر آن داشت تا نامه‌ای به مدیر کل سازمان یونسکو بنویسد و خواستار محکومیت این اقدامات گردد. در قسمتی از این نامه آمده است: «در این حملات، آثار شکوهمند تاریخی شهرهای ایران که به عنوان میراث مشترک فرهنگ و تمدن بشــــــری محسوب می‌گردند، به ویژه بناهای تاریخی شهر اصفهان، در معرض خطر بسیار جدی قرار گرفته است و نابودی این آثار هنری و تاریخی، مسلما برای تمدن انسانی ضایعه‌ای بزرگ و جبران‌ناپذیر خواهد بود» (اطلاعات، ش 18100، 18 بهمن 1365).
این نوشته برگ‌هایی ناگفته و ناشنیده از تاریخچه معاصر دو بنای مهم اصفهان (مسجد جامع و مسجد جاج محمد جعفر آباده‌ای) را عیان داشت. امید داریم که هرگز جنگی دیگر پیش نیاید و هرگز دیگر آسیبی به هیچ بنای تاریخی که پیشینیان به دست ما سپرده‌اند، وارد نشود.