اخلاق پژوهشی چیست و چرا اهمیت دارد؟

اغلب مردم اصول اخلاقی را به معنای قوانینی برای تشخیص خوب و بد می‌دانند، مواردی از قبیل قانون طلایی (همان‌طوری با دیگران رفتار کن که تمایل داری آن‌ها با تو رفتار کنند)، موازین رفتار حرفه‌ای مانند سوگندنامه‌‌‌‌‌‌ بقراط (پیش از هر کار مطمئن شو به کسی یا چیزی آسیبی نمی‌رسد)، دستورات دینی مانند ده فرمان موسی (قتل مکن…)، یا اندرزهای حکیمانه مانند گفته‌های کنفوسیوس. معمول‌ترین راه برای تعریف «اخلاقیات» این است: استانداردهای رفتاری که عمل هنجار را از نابهنجار متمایز می‌کنند. بیشتر مردم استانداردهای اخلاقی را در خانه، مدرسه، کلیسا، یا دیگر محیط‌های اجتماعی می‌آموزند. اگرچه اغلب افراد قوه‌‌‌‌‌‌ تشخیص خوب و بد را در دوران کودکی کسب می‌کنند، این مهارت در تمام طول عمر در حال تکامل است و انسان‌ها در فرآیند بلوغ، دوره‌های رشد مختلفی را از سر می‌گذرانند. استانداردهای اخلاقی آن‌چنان همه‌شمول‌اند که شاید بتوان آن‌ها را در همان قالب عقل سلیم یا درک عام تعریف کرد؛ اما از سوی دیگر، اگر اخلاقیات واقعاً چیزی فراتر از موازین ساده‌‌‌‌‌‌ عقل سلیم نیست، پس چگونه است که این میزان از بحث‌وجدل‌های اخلاقی در جامعه‌‌‌‌‌‌ ما وجود دارد؟

یک توضیح منطقی برای این اختلاف‌نظرها این است که همه‌‌‌‌‌‌ مردم برخی استانداردهای اخلاقی معمول را می‌شناسند ولی با توجه به تجربیات و ارزش‌های شخصی، آن‌ها را به روش‌های مختلفی تعبیر کرده، متعادل نموده و به کار می‌گیرند. به‌عنوان‌مثال، ممکن است دو نفر موافق باشند که قتل، عمل نادرستی است اما در خصوص اخلاقی بودن یا نبودن سقط‌جنین باهم اختلاف عقیده داشته باشند، چراکه درک آن‌ها از معنای انسان بودن متفاوت است.

اغلب جوامع مجموعه‌ای از قوانین حقوقی نیز برای کنترل رفتار تبیین کرده‌اند، اما استانداردهای اخلاقی معمولاً عام‌تر و غیررسمی‌تر هستند. بیشتر جوامع با استفاده از قوانین حقوقی، افراد را ملزم به اجرای استانداردهای اخلاقی همه‌گیر می‌کنند؛ علاوه بر این، قوانین اخلاقی و حقوقی در حقیقت از مفاهیم مشابهی منشأ می‌گیرند، ولی بااین‌وجود نمی‌توان اصول اخلاقی را با قوانین حقوقی یکی دانست. ممکن است عملی، قانونی باشد ولی اخلاقی نباشد و بالعکس. همچنین می‌توان با استفاده از قواعد و مفاهیم اخلاقی به ارزیابی و نقد قوانین حقوقی پرداخت، آن‌ها را تعبیر یا قوانین جدیدی پیشنهاد کرد. حتی در طول یک قرن اخیر، بسیاری از اصلاح‌گران اجتماعی، شهروندان را به تبعیت نکردن از برخی قوانین حقوقی که به نظر آن‌ها غیراخلاقی یا ناعادلانه بوده‌اند، ترغیب کرده‌اند. نافرمانی مدنی صلح‌آمیز خود یک روش اخلاقی برای اعتراض به قوانین حقوقی موجود و بیان دیدگاه‌های سیاسی مختلف محسوب می‌شود.

راه دیگر برای تعریف «اخلاقیات» تمرکز بر آن دسته از شاخه‌های دانش بشری است که به مطالعه‌‌‌‌‌‌ استانداردهای رفتاری می‌پردازند؛ مانند فلسفه، خداشناسی، حقوق، روان‌شناسی، یا جامعه‌شناسی. به‌عنوان‌مثال، یک «اخلاق‌شناس پزشکی» کسی است که به مطالعه‌‌‌‌‌‌ استانداردهای اخلاقی در حوزه‌‌‌‌‌‌ پزشکی می‌پردازد. همچنین می‌توان اخلاقیات را در قالب راه و روش یا زاویه‌‌‌‌‌‌ دیدی برای تصمیم‌گیری در خصوص چگونه رفتار کردن و نیز برای تجزیه‌وتحلیل مسائل و مشکلات پیچیده تعریف کرد. برای نمونه، هنگام پرداختن به موضوع پیچیده‌ای مانند گرمایش جهانی، می‌توانیم از زوایای اقتصادی، زیست‌محیطی، سیاسی، یا اخلاقی به این مسئله نگاه کنیم. درحالی‌که یک اقتصاددان معمولاً به بررسی هزینه و سود سیاست‌های مختلف در ارتباط با گرمایش جهانی می‌پردازد، یک اخلاق شناس زیست‌محیطی (به‌عبارت‌دیگر متخصص اخلاق در حوزه‌‌‌‌‌‌ محیط‌زیست)، اصول و ارزش‌های اخلاقی مرتبط با این موضوع را موردبحث قرار می‌دهد.

بسیاری از رشته‌های علمی، مؤسسات و حرفه‌های مختلف مجموعه‌ای از استانداردهای رفتاری را به‌تناسب اهداف خاص مدنظر خود تعریف کرده‌اند. این استانداردها به افراد فعال در آن حوزه کمک می‌کنند که به فعالیت‌های خود نظم ببخشند و همچنین باعث جلب اعتماد عمومی نسبت به آن مجموعه می‌شوند. به‌عنوان‌مثال، استانداردهای اخلاقی، رفتار افراد در حوزه‌های پزشکی، حقوق، مهندسی و کسب‌وکار را مدیریت می‌کنند. علاوه بر این، استانداردهای اخلاقی می‌توانند در خدمت اهداف مدنظر درزمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ پژوهش قرارگرفته و در خصوص افرادی اعمال شوند که به پژوهش علمی یا سایر فعالیت‌های دانشگاهی یا خلاقانه می‌پردازند. حتی یک‌رشته‌‌‌‌‌‌ علمی تخصصی تحت عنوان اخلاق پژوهشی وجود دارد که به مطالعه‌‌‌‌‌‌ این استانداردها می‌پردازد. می‌توانید به فرهنگ اصطلاحات پرکاربرد در اخلاق پژوهشی مراجعه کنید.

پایبندی به استانداردهای اخلاقی در امر پژوهش بسیار حائز اهمیت است و دلایل متعددی را می‌توان در توضیح چرایی این ادعا مطرح کرد. اول اینکه، این استانداردها دستیابی به اهداف پژوهش از قبیل کسب دانش، نیل به حقیقت و پرهیز از خطا را تسهیل می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، ممنوعیت جعل، تحریف و ارائه‌‌‌‌‌‌ نادرست داده‌های پژوهشی، می‌تواند ما را در دستیابی به حقیقت و به حداقل رساندن خطا یاری کند.

دوماً، با توجه به این‌که فرآیند پژوهش غالباً مستلزم همکاری و هماهنگی میان افراد متفاوت از رشته‌های علمی و مؤسسات مختلف است؛ همچنین استانداردهای اخلاقی به ترویج ارزش‌های اساسی کار مشارکتی، از قبیل اعتماد، مسئولیت‌پذیری، انصاف و احترام متقابل نیز کمک می‌کنند. مثلاً، بسیاری از استانداردهای اخلاقی در پژوهش، از قبیل دستورالعمل‌های حق تألیف، سیاست‌های مربوط به ثبت اختراع و کپی‌رایت، سیاست‌های به اشتراک‌گذاری اطلاعات و اصول محرمانگی در فرآیند داوری تخصصی، همگی به‌منظور حفاظت از منافع مالکیت معنوی ضمن ترغیب افراد به همکاری‌های علمی تدوین‌شده‌اند. اغلب پژوهشگران مایل‌اند اقداماتشان به رسمیت شناخته شود و نمی‌خواهند که ایده‌هایشان قبل از انتشار دزدیده و فاش گردد.

سوماً، بسیاری از این استانداردهای اخلاقی به این منظور مورداستفاده قرار می‌گیرند که بتوانیم از مسئولیت‌پذیری و جوابگو بودن پژوهشگران در قبال جامعه اطمینان حاصل کنیم. به‌عنوان‌مثال، سیاست‌های دولت فدرال در خصوص بدرفتاری پژوهشی، تضاد منافع، حفاظت از نمونه‌های انسانی و استفاده و مراقبت از حیوانات به‌منظور اطمینان حاصل کردن از این‌که پژوهشگران بهره‌مند از بودجه‌‌‌‌‌‌ عمومی در قبال جامعه پاسخگو باشند، ضروری هستند.

چهارم این‌که استانداردهای اخلاقی در پژوهش، به جلب حمایت مردمی از امر پژوهش نیز کمک می‌کنند. قاعدتاً اگر مردم به‌درستی و کیفیت پژوهش اعتماد داشته باشند، احتمال بیشتری وجود دارد که در آن سرمایه‌گذاری مالی کنند.

و در پایان این‌که بسیاری از استانداردهای اخلاقی در پژوهش به ترویج برخی دیگر از ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی مهم، از قبیل مسئولیت‌پذیری اجتماعی، پایبندی به اصول حقوق بشر، حفاظت از حیوانات، قانون مداری و توجه به‌سلامت و امنیت جامعه نیز کمک می‌کنند. لغزش‌های اخلاقی در فرآیند پژوهش می‌توانند صدمات جبران‌ناپذیری را به نمونه‌های انسانی و حیوانی، دانشجویان و جامعه وارد کنند. به‌عنوان‌مثال، پژوهشگری که داده‌های یک کار آزمایی بالینی را جعل کند ممکن است به بیماران آسیب بزند یا حتی مسبب مرگ آن‌ها شود. یا پژوهشگری که به آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های زیست ایمنی یا ایمنی پرتو عمل نکند ممکن است امنیت و سلامت خود یا دیگر کارکنان و دانشجویان را به خطر اندازد.

قوانین و سیاست‌های اخلاق پژوهشی

با توجه به اهمیت رعایت اخلاق در فرآیند پژوهش، روشن است که بسیاری از شرکت‌های حرفه‌ای، مؤسسات دولتی و دانشگاه‌ها قوانین و سیاست‌های خاصی را درزمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ اخلاق پژوهشی اتخاذ کرده‌اند. بسیاری از مؤسسات دولتی قوانین اخلاقی خاصی را برای پژوهشگران بهره‌مند از بودجه‌‌‌‌‌‌ عمومی نیز در نظر گرفته‌اند.

اصول اخلاقی

در ادامه نگاهی می‌کنیم به خلاصه‌ای کلی از برخی اصول اخلاقی که قوانین پژوهشی مختلف به آن‌ها اشاره داشته‌اند.

1. صداقت

در تمامی مراودات علمی صداقت و درستی را سرلوحه‌‌‌‌‌‌ کار خود قرار دهید. داده‌ها، نتایج، روش کار و وضعیت انتشار آثار خود را صادقانه ارائه دهید. از جعل، تحریف و ارائه‌‌‌‌‌‌ نادرست داده‌های پژوهشی پرهیز کنید. هرگز همکاران، حامیان مالی پژوهش، یا جامعه را فریب ندهید.

2. بی‌طرفی

بکوشید اصل بی‌طرفی را در طراحی آزمایش، تحلیل و تفسیر داده‌ها، داوری تخصصی، تصمیمات در خصوص کارکنان، پیش‌نویس درخواست حمایت مالی، شهادت کارشناس و تمامی دیگر جوانب پژوهش که مستلزم آن است رعایت کنید. از پیش‌داوری، تعصب بیجا و خودفریبی دوری‌کنید و یا آن را به حداقل برسانید. هرگونه منافع شخصی یا مالی را که ممکن است بر پژوهش اثر بگذارد آشکار کنید.

3. درستکاری

به وعده‌ها و توافقات خود وفادار بمانید. همیشه خلوص نیت داشته باشید و تلاش کنید در فکر و عمل خود ثابت‌قدم باشید.

4. دقت

از اشتباهات ناشی از بی‌دقتی و اهمال‌کاری اجتناب کنید. با دقت و نقادانه کار خود و همکارانتان را بررسی کنید. اسناد مربوط به فعالیت‌های پژوهشی، از قبیل جمع‌آوری داده‌ها، طراحی تحقیق و نیز مکاتبات خود با مؤسسات و مجلات را به‌دقت ثبت و ضبط کنید.

5. پرهیز از تعصب، پذیرای ایده‌های جدید بودن

داده‌ها، نتایج، ایده‌ها، ابزار و منابع خود را با بقیه به اشتراک بگذارید. همچنین پذیرای هرگونه انتقاد یا ایده‌های جدید باشید.

6. مالکیت معنوی

حق ثبت اختراع، کپی‌رایت و سایر انواع مالکیت معنوی را محترم بشمارید. هرگز از داده‌ها، روش‌ها، یا نتایج منتشرنشده بدون اجازه‌‌‌‌‌‌ صاحب اثر استفاده نکنید. تمام کمک‌هایی را که در حین انجام پژوهش به شما شده با دقت و شفافیت بیان کنید. تحت هر شرایطی از هرگونه انتحال یا سرقت علمی بپرهیزید.

7. رازداری

مراودات محرمانه ازجمله مقالات ارائه‌شده برای انتشار و امتیازات مربوطه، سوابق کارکنان، اسرار نظامی یا تجاری و نیز سوابق بیماران را فاش نکنید.

8. احساس مسؤولیت در قبال انتشار آثار

اثر خود را باهدف ارتقاء امر تحقیق و دانش‌پژوهی چاپ کنید و فقط به فکر پیشرفت حرفه‌ای خود نباشید. از انتشار اطلاعات تکراری و بی‌فایده خودداری کنید.

9. مربیگری و آموزش مسئولانه

دانشجویان را به بهترین نحو آموزش دهید، تجارب خود را به ایشان منتقل و توصیه‌های لازم را نیز خاطرنشان کنید. سعی کنید شرایط رفاهی آن‌ها را بهبود ببخشید و اجازه دهید در انجام کارها خودشان تصمیم بگیرند.

10. احترام به همکاران

به همکاران خود احترام بگذارید و با آن‌ها به‌خوبی رفتار کنید.

11. مسئولیت‌پذیری اجتماعی

برای بهبود وضعیت جامعه سخت تلاش کنید. هم‌چنین بکوشید تا از طریق پژوهش، آموزش عمومی و حضور فعال در جامعه، آسیب‌های اجتماعی را از بین برده یا آن‌ها را به حداقل برسانید.

12. پرهیز از تبعیض

به‌هیچ‌عنوان بین همکاران و یا دانشجویان بر مبنای جنسیت، نژاد، قومیت، یا سایر ویژگی‌هایی که ربطی به شایستگی‌های علمی و اخلاقی ایشان ندارد تبعیض قائل نشوید.

13. صلاحیت و شایستگی

دائم در حال آموزش و یادگیری باشید و از این طریق شایستگی حرفه‌ای و تخصصی خود را بهبود ببخشید. همچنین بکوشید در راهی قدم بردارید که برای پیشرفت علم و دانش مفید باشد.

14. قانون مداری

از قوانین مرتبط و سیاست‌های دولت و نیز مؤسسه‌ای که در آن کار می‌کنید، مطلع باشید و از آن‌ها پیروی کنید.

15. مراقبت از حیوانات

اگر در پژوهش خود از حیوانات استفاده می‌کنید، به آن‌ها احترام بگذارید و برای سلامتشان ارزش قائل باشید. آزمایش‌های غیرضروری یا نادرست را روی حیوانات انجام ندهید.

16. حفاظت از نمونه‌های انسانی

در صورتیکه پژوهشی را روی نمونه‌های انسانی انجام می‌دهید، بکوشید آسیب‌ها و خطرات را به حداقل برسانید و در مقابل نتایج سودمند حاصل از پژوهش خود را تا حد ممکن افزایش دهید. برای شأن انسانی، حریم خصوصی و استقلال فردی احترام قائل باشید. در خصوص افراد آسیب‌پذیر بااحتیاط بسیار بیشتری عمل کنید و همواره تلاش کنید تا بار متحمل شده و نیز منافع حاصله در فرآیند پژوهش به‌طور منصفانه میان شرکت‌کنندگان تقسیم شود.