همواره در دفتر عظیم تاریخ، برگهای هست که خط خورده، کنده شده یا سوخته است. همان برگه‌هایی که بر تارکش نامه‌های محرمانه یک بار خوانده شده، تلگراف‌های بی‌جواب یک‌طرفه فرستاده شده و دست‌های در خفا فشرده شده ثبت بوده، اما برای همیشه در دل تاریخ مدفون شده‌اند. از وقایع شهریور 1320 خورشیدی و آنچه از بحران آن دوران بیرون آمد و سرنوشت سال‌های بعدی ایران را رقم زد، در منابع سخن بسیار آمده است. اما زاویه دید ما در این ستون از پشت لنز دوربین روزنامه اخگر است تا ببینیم که در اصفهانِ شهریور 1320، سیر وقایع چگونه در یک روزنامه محلی گزارش شده است. شاید در این بازخوانی، اثری هرچند محو و مات از آن برگهای مفقوده تاریخی به دست آوریم.
در ستون پیشین بخش‌هایی از سخنرانی پرالتهاب آقای فروغی، نخست‌وزیر وقت را در مجلس شورای ملی بررسی کردیم. در آن روز، یعنی یکشنبه 9 شهریور 1320، تنها سه روز بود که محمدعلی فروغی برای بار سوم در سمت نخست وزیری رضاشاه منصوب شده بود. اختلافات میان فروغی و شاه، عوامل پشت پرده و تصمیمات منفردانه رضا شاه همواره کرسی نخست‌وزیری را متزلزل و باعث نشست و برخاستن سه‌مرتبه‌ای فروغی بر این کرسی شده بود. اکنون به صفحه نخست روزنامه اخگر، یک روز پس از بعدازظهر پنجم شهریور می‌رویم تا از چند و چون جلسه مجلس با خبر شویم:
تشکیل کابینه جدید
«تلگراف زیر امروز ساعت 4 بعدازظهر از مرکز تلگراف به اداره اخگر رسیده که برای اطلاع همگان درج و منتشر می‌گردد: بعدازظهر 5 شهریور هیئت دولت به حضور اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی شرفیاب و استعفای خود را تقدیم نمودند. استعفای دولت مورد قبول پیشگاه همایونی واقع گردید. سپس آقای فروغی را احضار و امر به تشکیل هیئت دولت جدید فرمودند. ساعت 8 بعدازظهر آقای نخست‌وزیر جدید هیئت دولت را به طریق زیر به پیشگاه همایونی معرفی نمودند: آقای فروغی نخست‌وزیر، آقای سهیلی وزیر امور خارجه، آقای جواد عامری وزیر کشور، بقیه وزیران همان اشخاص سابق هستند. وزیر پیشه و هنر هم بعدا تعیین می‌گردد. هیئت دولت جدید امروز به مجلس معرفی شدند. خلاصه نطق آقای نخست وزیر از این قرار است:
دولت و ملت ایران صمیمانه طرفدار صلح و مسالمت بوده و می‌باشد و برای اینکه این نیت تزلزل‌ناپذیر کاملا بر جهانیان مکشوف گردد در این موقع که از جانب دو دولت شوروی و انگلستان اقدام به عملیاتی شده که ممکن است موجب اختلال صلح و سلامت گردد، دولت به پیروی نیات صلح‌خواهانه اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی، به قوای نظامی کشور اکنون دستور می‌دهد از هرگونه عملیات مقاومتی خودداری نمایند تا موجبات خونریزی و اختلال امنیت مرتفع شود و آسایش عمومی حاصل گردد. مجلس شورای ملی هم با 91 رأی به اتفاق آرا نسبت به هیئت دولت جدید رأی اعتماد دادند.»(اخگر 1675، 6 شهریور 1320)
اولین نکته مهم در این گزارش، شتابی است که در جریان انتقال قدرت به دولت جدید، در عرض سه ساعت، یعنی از ساعت پنج بعدازظهر تا هشت شب صورت گرفته است. در این جابه‌جایی‌ها از سوی شاه توضیحی در راستای اغنای افکار عمومی داده نمی‌شد. اما در این مورد خاص، شرایط جنگی و اشغال مرزهای شمالی و جنوبی کشور توسط متفقین، حتما سؤالات بسیاری در میان مردم و خوانندگان روزنامه ایجاد کرده بوده ولی گزارشگر اخگر تنها به درج تلگراف بسنده نموده و تحلیلی بر این انتقال قدرت شتاب‌زده ننگاشته است. در اینجا سردبیر اخگر به کمک آمده و با اقدامی هوشمندانه، در کنار مطلب تلگراف، اعلامیه شماره 1 ستاد ارتش را تمام و کمال منتشر کرده است. اعلامیه‌ای که برخی از مفاد آن اختلاف قابل توجهی با آنچه که در تلگراف نطق نخست وزیر آمده، داشته است و شاید پاسخی را در ذهن مخاطب کنجکاو، کلید زده باشد:
«اعلامیه شماره 1 ستاد ارتش
1 – ساعت 4 روز 3 شهریورماه، ارتش شوروی در شمال و ارتش انگلیس در باختر و جنوب باختری مرزهای کشور را مورد تجاوز و تعرض قرار داده‌اند.
2 – شهرهای تبریز، اردبیل، رضائیه، خوی، اهر، میاندوآب، ماکو، مهاباد، بناب، رشت، میانه، اهواز و بندر پهلوی مورد بمباران هوایی واقع، تلفات وارده نسبت به مردم غیرنظامی زیاد و نسبت به نظامیان باوجودی‌که سربازخانه‌ها را بمباران می‌کنند، معذلک تلفات نسبتا کم بوده است. یک هواپیمای مهاجم در ناحیه تبریز در نتیجه تیراندازی توپخانه ضدهوایی سرنگون شده است.
3 – نیروی موتوریزه و مکانیزه شوروی در محور جلفا-مرند و پل‌دشت و ماکو-قره ضیاءالدین و نیروی متوریزه و مکانیزه ارتش انگلیس در محور قصرشیرین و آبادان و بندر شاهپور و قصر شیخ به تعرض پرداخته‌اند.
4- نیروی دریایی شوروی در کرانه‌های دریای خزر و نیروی دریایی انگلیس در بندر شاهپور و خرمشهر تعرض نموده‌اند.
5 – واحدهای ارتش شاهنشاهی که غافلگیر شده‌اند در حدود امکان به استقبال آن‌ها شتافته‌اند و در نقاط مختلف با آن‌ها تماس حاصل نموده و به دفاع پرداخته و دو ارابه زره‌پوش مهاجم در منطقه باختر مورد اصابت و از کار افتاده و پیشروی مهاجمین را متوقف ساخته‌اند.
6 – در کلیه مناطق شمالی و باختری روحیه اهالی بسیار خوب و عموما تقاضای دخول در صفوف ارتش و حرکت به جبهه را برای دفاع از میهن می‌نمایند.»
