وقتی اسم «میدان شاه» می‌آید، خیلی‌هایمان به یاد «شاه عباس کبیر» و «میدان نقش جهان» می‌افتیم. اما می‌دانستید که شیراز هم «میدان شاه» دارد و این عنوان، اسم یکی از محلات بافت قدیم «شهر راز» است؟! و تازه جالب این که این نام هم به دو شاه یعنی شاه عباس و کریمخان زند اشاره دارد و میدانی که بروبیای زیادی داشته اما حالا فقط نامی از آن باقی مانده است که البته در دوران معاصر در پس نام «محله سنگ سیاه» به دست فراموشی سپرده شده است.
ماجرا از اینجا شروع شد که من، بعد از سفر اخیرم به شیراز، در اینستاگرام مسیری برای پیاده‌گردی در بافت تاریخی محله «سنگ سیاه» شیراز که شبیه محله «فهادان» یزد و محله «جویباره» اصفهان است، ارائه دادم. آنجا اعلام کردم که گردشگران می‌توانند مسیری ایلخانی-صفوی-قاجار را در این بافت تاریخی طی کنند و یک روز کامل را در محوری که پیاده‌روی سریع و معمولش کمتر از یک ساعت طول می‌کشد، بگذرانند. به این صورت که یکی از اقامتگاه‌های بافت تاریخی را (مثل بوتیک هتل فروغ) برای اقامت انتخاب کنند و بعد از صبحانه، روزشان را با دیدن جاذبه‌های مختلف مسیر سنگ‌سیاه تا بازار وکیل بگذرانند. مقصد اول، قطعاً خانه فروغ‌الملک است که در همسایگی این هتل قرار دارد و سپس مسیری پیش رو خواهند داشت به این ترتیب: شاهچراغ (10دقیقه)، مسجد نصیرالملک (17دقیقه)، خانه زینت الملوک و نارنجستان قوام (21دقیقه)، آرامگاه سیبویه (6دقیقه)، کوچه هفت پیچ(10دقیقه)،کافه‌موزه موسیقی دلشدگان (5دقیقه)، آرامگاه بی‌بی دختران (1 دقیقه)، مسجد مشیرالملک با قدیمی‌ترین برج ساعت شیراز(3دقیقه). حمام و بازار وکیل، موزه پارس و ارگ کریمخانی و مدرسه خان (حدود 15دقیقه) و دروازه اصفهان (22دقیقه).
یکی از مخاطب اینستاگرامی که علاقمند و فعال حوزه گردشگری در بافت تاریخی شیراز بود برایم پیام داد که هتل و خانه فروغ‌الملک در اصل، در محله «میدان شاه» قرار دارند اما شهرداری شیراز با نصب تابلوی «سنگ سیاه» در ورودی باعث شده گردشگران کل این محله را به این نام بشناسند. پس از این تذکر که از سوی نصیر فرخ‌مهر بیان شد، در منابع تاریخی به جست و جو درباره «میدان شاه» شیراز پرداختم.
در صفحه 64 کتاب «سیری در تجارب مرمت شهری از ونیز تا شیراز» نوشته پروفسور محمد منصور فلامکی از انتشارات موسسه علمی و فرهنگی فضا در سال 1383، آمده بود: «ساختار شهر شیراز در دوره صفوی بر محور جدیدی که به موازات محورهای دوره‌های پیشین یعنی آل‌بویه و اتابکان فارس قرار داشت، شکل گرفت. این محور از مدرسه خان در شرق آغاز میشد و به میدان شاه صفوی در غریب منتهی میشد. میدان شاه مجموعه‌ای متشکل از قصر، دارالشفاء و مسجد صفوی بود که در پشت قصر صفوی، باغ حکومتی منضم به آن قرار داشته است. ضلع شمالی باغ حکومتی مجاور معبری بود که در خارج از شهر به باغ شاه مرتبط میشد و بزرگان شهر در دو سوی آن باغ‌هایی احداث کرده بودند.»
در صفحات 255 تا 259 کتاب سفرنامه جهانگردِ باستان‌شناس فرانسوی، ژان دیولافوآ که با عنوان «سفرنامه ایران» با ترجمه و نگارش قره‌وشی در سال 1353 منتشر شده و روایت‌گر ایرانِ صفوی است، به محور دیگری اشاره شده که به صورت چهارباغ احداث شد و از دروازه اصفهان تا تنگ الله اکبر امتداد پیدا می‌کرد.
در مقاله‌ای با عنوان «سیرتحول رابطۀ ساختاری باغ و شهر در سازمان فضایی شیراز از سدۀ چهارم تا دوازدهم هجری قمری» به قلم سید امیر منصوری و ندا عرب سلغار که در شماره هشتم دو فصلنامه علمی پژوهشی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان به نام «مطالعات معماری ایران» در پاییز و زمستان 1394 منتشر شده، هم ذکر شده: «کریم خان زند ابنیه حکومتی خود را روی محور منتهی به باغ شاه و به جای بناها و باغ های ویران شده صفوی احداث کرد. نحوه قرارگیری عناصر شهری، تابع خصوصیات اصلی ساختاری گذشته بود. بدین ترتیب عناصر حکومتی روی محور باغ شاه صفوی در غرب بازار شهر که با احداث بازار وکیل تقویت شد، ساخته شدند و مسجد وکیل به جای مسجد صفوی بنا شد تا نقش رابط بین فضاهای مذهبی و حکومتی را ایفا کند.»
همچنین به روایت علی نقی بهروزی در کتابش با عنوان «بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز» که توسط انتشارات اداره کل فرهنگ و هنر استان فارس در سال 1354 منتشر شده، کریم خان قسمت شمال غربی شهر را برای ساختن میدان شاهی پی ریزی کرد؛ رگ سلطنتی در غرب میدان، بازار و کاروانسراهای وکیل در شرق، ساختمان دیوانخانه در شمال و گردشگاه باغ نظر و عمارت کلاه فرنگی به منظور جایگاه تشکیل جلسات مهم و پذیرایی سفیران در جنوب میدان قرار داشت.
ناصر بنیادی هم مقاله‌ای دارد با عنوان «تحول تاریخی ساختار شهری شیراز و فضاهای شهری آن» که در سال 1371 در فصلنامه آبادی منتشر شده و در آن توضیح داده: «کریم خان زند قصر صفوی را هم مرمت کرد و از آن به عنوان محل اقامت موقت خودش (اندرون کوچک) استفاده کرد. باغ حکومتی صفویه را با نام «باغ نظر» احیا کرد و اقامتگاه اصلی خودش (ارگ یا اندرون کریمخان) را ساخت.طرح ریزی میدان شاهی در این دوران چهارمین مرحله تحول شهر محسوب می‌شود. نقطه آغاز محور صفویه هم باغ حکومتی به نام باغ شاه بود که در میدان شاهی قرار داشت.»
بنابراین این بار که به شیراز سفر کردید، یادتان باشد در همسایگی شاهچراغ و محله سنگ سیاه، پیوند جذاب و البته پردرد میان اصفهان و شیراز را دنبال کنید و تا درواز اصفهان هم قدم بزنید!
افزودن دیدگاه جدید