ابتکار سه روز پس از تسخیر سفارت آمریکا در 13 آبان 58 به‌عنوان مترجم و یکی از دانشجویان خط امام (ره)، به لانه جاسوسی وارد شد. روایت معصومه ابتکار از وقایع درون سفارت تسخیر شده آمریکا در تهران، تنها کتابی است از این ماجرا که توسط طرف ایرانی به زبان انگلیسی نوشته شده و انتشارات تالون بوکـز در کانادا با عـنوان «Takeover in Tehran» آن را منتشر کرده است. این کتاب به زبان فارسی و عربی نیز ترجمه شده و به ترتیب با اسامی «تسخیر» و «صراع فی طهران» در تهران و بیروت به چاپ رسیده است. انتشار این کتاب به سه زبان در سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ صورت گرفت. او اولین زن ایرانی در جمهوری اسلامی ایران است که در کابینه دولت حضور داشته. ابتکار در ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ و هم‌زمان با آغاز کار دولت اصلاحات از سوی سید محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت، به‌عنوان معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست تعیین شد و تا پایان کار دولت هشتم در این سمت ماند. پس‌ازآن به‌عنوان نماینده منتخب مردم تهران در شورای اسلامی شهر تهران مشغول به فعالیت شد. پس از پایان دولت دهم و آغاز به کار دولت یازدهم، حسن روحانی طی حکمی، ابتکار را مجدد به معاونت رئیس‌جمهور و ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست منصوب کرد. ابتکار در مرداد 96 با صدور حکمی از سوی حسن روحانی به معاونت امور زنان و خانواده ریاست‌جمهوری منصوب و جایگزین شهیندخت مولاوردی شد. مشروح گـفت‌وگو با معصومه ابتکار را در «اصفهان‌زیبا» می‌خوانید.
شما ازجمله زنان مبارز قبل از انقلاب هستید. آن دختر کم‌سن‌وسال و سیاسی سال 57 چه تفاوت‌هایی با معصومه ابتکار این سال‌ها دارد؟
این تـحولات باید تجربیاتی را برای نسل جوان به دنبال داشته باشد. اگر درست کار کرده باشیم، باید تجربیات سیاسی دوره انقلاب را به‌گونه‌ای به نسل‌های بعد منتقل کنیم که آن پله‌ها را طی کنند و به مراحل بعدی بروند و فعالیت سیاسی آن‌ها با پختگی و درایت بیشتر صورت گیرد. بخشی از این مسئله، آموزش و مهارت است. در دوره ما تضارب آرا و فعالیت سیاسی هزینه داشت؛ اما هر چه پیش رفته، فعالیت سیاسی برای زنان هزینه بیشتری پیدا کرده است. در همین دوره نگاه کنید خانم‌هایی که ردصلاحیت شدند چقدر لطمه خوردند و روحیه، جایگاه و اعتبارشان چقدر آسیب دیده است. درهرحال از نظر سیاسی هزینه برای زنان سنگین است؛ خصوصا به دلیل رواج شدید تهمت و تخریب. رقیب نیز تصور می‌کند که این‌گونه می‌تواند زنان را از سر راه بردارد.
نقش شما در تسخیر سفارت آمریکا چه بود؟ توسط چه کسی به سفارت آمریکا در آن زمان دعوت شدید؟
کل روایت را در کتاب خاطراتم به‌نام «تسخیر» به همراه خاطرات همسرم نوشته‌ام. آن موقع دانشجوی سال دوم دانشگاه پلی‌تکنیک بودم. ورود شاه به آمریکا نشانه‌ای نگران‌کننده بود و تشکلی دانشجویی به‌نام تحکیم وحدت که عمدتا در تهران بودند کنار هم نشستند و به این نتیجه رسیدند که در این شرایط باید رشته توطئه‌های آمریکا علیه ایران را قطع کنند تا کودتای 28مرداد تکرار نشود. در ذهن دانشجویان، تصویر سیاه آن دوره وجود داشت. مرحوم پدرم داستان کودتا را در ذهنم ترسیم کرده بود و نگرانی داشتیم. در نهایت دانشجوها به اراده خودشان با حضور آقای موسوی‌خوئینی‌ها این کار را انجام دادند. من در مراحل اولیه نبودم و در 16 آبان 58 با من تماس گرفتند که به کمک شما نیاز داریم. اینکه چه کسی تماس گرفت، یادم نیست. آن موقع یک شورای مرکزی بود که به من گفتند شورای مرکزی شما را دعوت کرده است. اما آن کسی که در را باز کرد و به داخل سفارت رفتیم، آقای هاشمی[همسر معصومه ابتکار]بود.
چرا با گذشت 40 سال پس از انقلاب، هنوز بر سر حقوق زنان چهارچوبی مشخص ایجاد نشده و مسائل زنان با نگاه سیاسی دیده می‌شود؟
به دلیل اینکه در مسائل زنان باوجود شفافیت نگاه امام (ره) و مقام معظم رهبری به‌عنوان ولی‌فقیه، بین علما در سطوح دیگر اختلاف‌نظر هست. متأسفانه در مسائلی که پیش می‌آید، در مواردی شفافیت لازم وجود ندارد؛ مثلا در موضوع قتل رومینا توسط پدرش، یک تصوری در ذهن پدر بوده که از وکیل نیز سؤال کرده که در صورت قتل فرزند قصاص نمی‌شوم؟ بعد از آن کودکش را کشته است. این مسئله مشکل دارد و نباید اجازه دهیم چنین تصوری در کنار فقه در ذهن فرد جای بگیرد؛ چه برسد به اینکه مشاوره حقوقی نیز بگیرد. در معاونت زنان، یک شورای فقهی‌حقوقی از ابتدای دولت به‌طور خاص تشکیل شد که مباحث حقوق زن را با حضور حقوق‌دانان، حوزویان و دانشگاهیان با همکاری اداره حقوقی معاونت دنبال کند و برای خلأهای قانونی لوایحی با سند پشتیبان تهیه شده و به دولت ارسال شده است. یکی از آخرین لوایح اصلاح قوانین مربوط به قتل فرزند توسط پدر بود که کمیسیون لوایح دولت نیز آن را بررسی کرد و برای اعلام نظر به قوه قضائیه ارسال شد. البته لایحه تأمین امنیت زنان در برابر خشونت هم پس از بازگشت از قوه قضائیه ۱۷ جلسه در کمیسیون فرعی و ۸ جلسه در کمیسیون اصلی بررسی شده و در ماه‌های آینده این لایحه نیز ارسال می‌شود. در کنار آن کار دیگری انجام دادیم که با مراکز حوزوی در قم ۸ جلسه نشست‌های فقهی‌حقوقی را با حضور اساتید حوزه و دانشگاه در موضوع زنان برگزار کردیم. این مسائل باید به نوعی تبیین شود و مراجع محترم نیز در جریان مسائل روز قرار گیرند.
چرا همواره مسئله حضور زنان در عرصه سیاست به چالشی جدی تبدیل می‌شود و زنان تا حد مشخصی در سیستم اداری و دولتی امکان رشد دارند؟
حضور زنان در عرصه‌های سیاست‌گذاری و قدرت، موضوعی با چالش‌های جهانی است که علت آن نیز نـگـاه‌هـای سنتی در هر منطقه است و شاید عامل عقب‌ماندگی‌های تاریخی‌ای که زنان در این عرصه‌ها حضور نداشتند از این بابت باشد. به‌هرحال زنان در کنار مسئولیت‌های اجتماعی، یک جایگاه مهم خانوادگی داشتـه‌انـد و این مسئولـیـت مادری، بـخـش مهمی از وقت و زندگی‌شان را اشغال می‌کند و به دلیل اهمیت آن سعی در ایجاد تعادل داشته‌اند؛ رویکرد ما نیز پس از انقلاب با نگاه قرآن، اسلام و سیره پیامبر و تفسیر روز تمام این بحث‌ها رویکرد امام خمینی بود که باعث پایه‌گذاری نظری و فقهی در این مسئله شد. نظر امام با نگاه آینده‌نگر و فقه پویا از بسیاری از معاصران جلوتر بود؛ به‌خصوص در حوزه زنان خیلی از راه‌ها را باز کردند و اجازه ندادند تلاش‌هایی که قبل و بعد از انقلاب می‌خواست حضور زنان را محدود و کم‌رنگ کند، نتیجه دهد. با بررسی ساده در سخنرانی‌ها، میزان تأکید امام بر مشی اعتدالی که به‌هیچ‌عنوان با تحجر و غرب‌گرایی سازگار نیست، کاملا آشکار است. شما سخنرانی‌های امام را کنار یکدیگر بگذارید، می‌بینید که تأکیددارند موضوع زنان را مطرح کنند و حتما به این مسئله بپردازند که الگوی ما نه غرب است و نه تحجر و بارها و بارها نگاهشان در این زمینه را تبیین کرده‌اند و این پایه اصلی سـیـاست‌گذاری‌های بعد از انقلاب شد. البته این نبود که همه نظر امام را بپذیرند و بعضی فقط در حد حرف پذیرفتند و سپس بخشی از این چالش بر دوش خود زنان افتاد که نگاه امام را پیگیری کنند. مثلا عده‌ای به حضور زنان در راهپیمایی‌های انقلاب اشکال می‌گرفتند؛ اما امام آن را نه اشکال، بلکه واجب شرعی می‌دانستند. بعدا در دیدارهایی که با امام داشتند، به ایشان تأکید می‌شد زنان در جمعیت‌ها نباشند؛ ولی امام می‌گفتند ما حق نداریم بانوان را از این عرصه‌ها حذف کنیم. یا در انتخابات که اولین آن رفراندوم بود بارهاوبارها عده‌ای دنبال این بودند که زنان را از عرصه‌های سیاسی حذف کنند و به امام گفتند که به شورای نگهبان بگویند زنان حق کاندیداتوری نداشته باشند. اما امام نپذیرفتند که گواه آن نیز حضور شخصیتی مانند خانم منیره گرجی در مجلس خبرگان قانون اساسی و حضور زنان در اولین دوره نمایندگی مجلس بود. به نظرم امام پایه‌ها را درست گذاشتند و بسیار ایستادگی کردند. اما اینکه این روند چگونه ادامه پیدا کرد، بخشی از آن با اتکا به نگاه امام و مقام معظم رهبری و تعالیم دینی بوده و بخش دیگر آن تلاش خود زنان بوده که عرصه سیاسی و قدرت را به‌طور کامل واگذار نکنند. اما به‌هرحال مقاومت‌ها و بحث‌های نگرشی نیز بوده است. تا اینکه به سال 76 رسیدیم و برای اولین بار آقای خاتمی، زنان را در کابینه خود منصوب کرد. او یک زن را به‌عنوان معاون رئیس‌جمهور مطرح کرد که قرعه به نام من افتاده بود؛ آن‌هم در موضوعی غیر از زنان. چون پیش از آن مرحوم هاشمی رفسنجانی گام اول را برداشته و مرحوم شهلا حبیبی را به‌عنوان مشاور در امور زنان منصوب کرده بود؛ اما او مشاور بود و عضو دولت نبود. کاری که آقای خاتمی کرد این بود که یک زن را در مسئولیتی غیر از امور زنان و به‌عنوان معاون رئیس‌جمهور با اختیارات کامل در سازمانی منصوب کرد که 6000 نیروی مسلح و محیط‌بان دارد و همه را به فرماندهی یک زن سپرد. درهرحال زنان به عرصه‌های اجرایی آمدند و همین موضوع را در مجلس شاهد بودیم. البته این موضوع خیلی تدریجی اتفاق افتاد و در مجلس قبل 6درصد بانوان حضور داشتند؛ اما در این دوره کمتر شده است. در قوه قضائیه نیز انتخاب قضات زن تا حدی امکان‌پذیر است. دراین‌باره اخیرا با آقای رئیسی مکاتبه‌ای هم داشته‌ام که محدودیت‌های انتخاب قضات زن و آزمون‌های ورودی از چه اصلی تبعیت می‌کند؟ اما اتفاقی که در دولت افتاد، به‌خصوص در دولت دوم آقای روحانی، ایشان مشخصا در سال96 ابلاغیه‌ای مبنی بر انتصاب مدیران شایسته زن در وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها صادر کردند تا درصد مدیران زن را تا پایان این دولت به ۳۰درصد برسانیم. در حال حاضر 41درصد کارکنان دولت زنان هستند. اول سال 96، 13درصد مدیران در دولت زنان بودند. فرصت مناسب برای رشد زنان به آن‌ها داده نشده که این موضوع به‌دلیل رقابت، نگرش‌های منفی و بی‌اعتمادی به زنان است و شاید زنان نیز در جایی کمتر به سیاست پرداخته‌اند. پس از صدور ابلاغیه رئیس‌جمهور به وزرا و استانداران، در این زمینه کارنامه‌ای سالانه ارائه دادیم و درصد انتصابات زنان در سطوح عالی، میانی و پایه را رصد کردیم. کارنامه هفته دولت را نیز در روزهای آینده منتشر خواهیم کرد که نشان می‌دهد این انتصابات بسیار رو به افزایش بوده و حضور مدیران زن از 13درصد به بالای 24درصد رسیده است. اکنون حدود 70مدیر زن در سطح معاون وزیر یا هم‌تراز آن و مسئولان سازمان‌ها و 80معاون استاندار، فرماندار و بخشدار زن در کشور داریم. پس اتفاق‌های خوبی در این زمینه افتادهاست.
چرا در دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد، وزیر زن در کابینه حضور داشت؛ اما در دولت دکتر روحانی این روند متوقف شد؟
او اقـدامـی را انجام داد که آقای روحانی این فرصت را به هر دلیلی پیدا نکرد. آقای روحانی می‌خواست این کار انجام شود و تلاش هم کرد؛ اما در سطوح دیگری صلاح ندانستند و درنـهـایـت رئـیس‌جمهور تصمیم گرفت این موضوع را از طریق ایجاد فـرصـت برای زنان در رده‌هـای مدیریتی جبران کند و الان در بین معاونان وزرا تعداد چشمگیری زن هستند که هرکدام می‌توانند در آینده گزینه وزارت باشند.
به‌طورکلی وعده‌های این دولت مربوط به حقوق زنان محقق شده است؟
دولت تلاش‌های زیادی انجام داده و فقط تلاش‌های معاونت نیست. به نظرم دولت در زمینه زنان گام‌های مؤثری را برداشته است؛ بخشی از مطالبات زنان از دولت محقق شده و طبیعتا بخشی از آن باقی مانده است. توجه کنیم که وضعیت عمومی جهان به‌خصوص با شیوع کرونا و مسائل اقتصادی و تحریم‌هایی که از بیرون به دولت تحمیل شد و آمریکا از سال 97 به‌شدت اوضاع را علیه کشور ما تغییر داد، شرایطی خاص برای کشور ما رقم زد. دولت یک‌سری وعده در سال96 داده است و همه باید محقق شود. طبیعی است بخشی از مطالبات و جهت‌گیری‌های موردنظر دولت که در سال 95 به آن سمت می‌رفتیم، در شرایط بهبود اقتصادی بود؛ اما الان وضعیت بسیار سخت شده است.
نظر شما درباره شرکت زنان در ریاست‌جمهوری چیست؟ چه سدهایی در این زمینه وجود دارد؟
زمانی که خانم منیر گرجی عضو مجلس خبرگان بودند و شهید دکتر بهشتی هم آن زمان تأکید بر حقوق زن داشتند، بحثی درباره شروط ریاست جمهوری مطرح می‌شود که در اسناد مجلس خبرگان هم وجود دارد: اول، کلمه مرد را می‌گذارند؛ اما خانم گرجی مخالفت می‌کند که شاید شرایطی به وجود آید که زنان در جامعه رئیس‌جمهور شوند و چرا باید آن‌ها را محروم کنیم و پس‌ازآن کلمه رجال را می‌آورند. این تفسیر من نیست و طبق مذاکرات قانون اساسی کلمه رجال را به این خاطر آوردند که اعم از زن و مرد باشد و در قرآن نیز کلمه رجال را زیاد داریم. رجال به مفهوم شخصیت است و انتخاب این کلمه نیز با این هدف بوده است.
خود شما برای کاندیدا شدن در انتخابات ریاست جمهوری تمایل دارید؟
خیر. هیچ‌گونه تمایلی به شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری ندارم. کسی که بخواهد کار خالصانه برای کشور انجام دهد، جز مصیبت نمی‌بیند و این واقعیت است.
آیا در مسیر اصیل انقلاب دچار انحراف شدیم؟ اگر شدیم در چه نقاطی؟
چهل سال از انقلاب با تمام فرازونشیب‌هایش گذشته است، ان‌شاءالله در مسیر اصلی‌مان که سیره امام مخصوصا در حراست از خون شهداست، دچار انحراف نشویم. آن چیزی که کشور را به‌صورت غیبی و مادی حفظ می‌کند، خون شهداست. تردیدی ندارم آن چیزی که کشور را نگه می‌دارد، خون پاک جوانانی است که در انقلاب و دفاع مقدس شهید شدند. شهدای بزرگوار تمام دوران انقلاب از شهدای حزب تا چمران تا حاج قاسم سلیمانی شهدایی هستند که خون پاکشان انقلاب را حفظ می‌کند. حفظ انقلاب نیز به‌ظاهر و ساختار نیست. اگر قرار است ساختار نظام جمهوری اسلامی بماند، روح و محتوایی دارد که نمی‌تواند دچار انحراف شود. این چالشی بزرگ و قدیمی است که بین کردار و گفتار ما فاصله بوده است. ما در جاهایی فقط شعار داده‌ایم و در جاهایی کسانی که باید الگو باشند، خوب عمل نکردند. یک جاهایی عده‌ای سوءاستفاده کردند و باعث شدند مردم بدبین شوند؛ مثلا اختلاس‌ها به اسم کل کشور و نظام تمام می‌شود. امروزه در بحث فساد با رخنه‌های جدی روبه‌رو هستیم. برخی با وارد کردن اتهام‌ها و برخوردهای سیاسی و تهدید و ارعاب سعی می‌کنند جریانی را حذف کنند؛ اما امام هیچ‌گاه چنین اجازه‌ای ندادند. تنوع و تکثر دیدگاه‌ها از اول انقلاب بوده و پشتوانه رأی مردم بسیار مهم است. اینکه انتخابات کم مشارکتی را در کلان‌شهرها داشته باشیم اصلا چیز خوبی نیست. جمهوری اسلامی را با اتکا به 99درصد رأی مردم آغاز کردیم. مسئله بعدی عامه مردم‌اند؛ اینکه صرفا بخشی از مردم و مخصوصا نسل جوان باسیاست‌ها همراهی کنند کفایت نمی‌کند. روند کنونی گفت‌وگو با نسل جوان و برقراری ارتباط یک‌طرفه با آن‌ها، مسئله حجاب و اینکه فکر کنیم مشکل از دختران ماست و برخوردهای ضربتی، حتما برخلاف انقلاب است. همه نیز برای این مسائل نگران‌اند و ما این‌قدر که دلواپس این موضوع هستیم، نگران تهدیدهای خارجی نیستیم.
خاطره‌ای شنیده نشده از دوران مسئولیت‌هایی که بعد از انقلاب در کابینه دولت‌های مختلف داشتید، تعریف کنید.
در دوران اصلاحات، کار کردن با یک زن از سوی آقایان راحت نبود. آن‌ها تجربه حضور زنان در سطوح بالا را نداشتند و من این موضوع را کاملا احساس می‌کردم. البته در سطح دولت همکاران بسیار خوب کار می‌کردند؛ به‌خصوص آقایانی که دختر داشتند خیلی حمایت می‌کردند. در سال76 پیرو موضوع حضور یک زن در کابینه که جلب‌توجه کرد و بسیار مطرح شد، روزی با هیئت دولت به مرقد امام رفتیم، یک خبرنگار ژاپنی هیجان‌زده جلو آمد و گفت تو همان هستی که معاون رئیس‌جمهور شده‌ای؟ چند سالت است 36 یا 37؟ نحوه برخورد این خبرنگار خارجی و هیجان‌زدگی‌ای که داشت، برای من خیلی جالب و عجیب بود و همیشه از آن یاد می‌کنم.
