سال 1393 بود که سیداسدالله کلانتری، عضو هیئت‌مدیره مرکز باروری و ناباروری اصفهان در گفت‌وگو با «مهر» بیان کرده بود: «روزانه بین یک تا دو نوزاد به روش رحم اجاره‌ای در مرکز باروری و ناباروری اصفهان متولد می‌شوند که با این روش بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ تولد در سال خواهیم داشت. اگر مطب‌های دیگر پزشکان خارج از مرکز باروری و ناباروری در اصفهان را نیز در نظر بگیریم، نزدیک به یک هزار نوزاد به روش رحم اجاره‌ای سالانه در اصفهان متولد می‌شود؛ یعنی به شکل تقریبی روزانه ۳ نوزاد.»
درحال حاضر، آمار دقیق و رسمی از تولدهایی که به واسطه رحم‌های اجاره‌ای صورت می‌گیرد، وجود ندارد؛ اما به گفته متخصصان باروری و ناباروری فرزندآوری با استفاده از رحم اجاره‌ای در سال‌های اخیر رو به رشد است. در این روش بارداری با کمک رحم اجاره‌ای، ابتدا تخمک و اسپرم از زوجین گرفته می‌شود و با کمک یکی از روش‌های کمک باروری مانند ای‌وی‌اف، جنین تشکیل می‌شود. سپس در صورتی که جنین رشد کافی در محیط آزمایشگاه را داشته باشد، در رحم فرد دیگری قرار می‌گیرد. صاحب رحم جایگزین، موظف است که مراحل بارداری در طی نه ماه را سپری کند و در طی این مدت مراقبت‌های لازم جهت حفظ و سلامت جنین را انجام دهد و پس از اتمام دوران بارداری جنین را به پدر و مادر ژنتیکی تحویل بدهد. آن‌طور که در سایت موسسه رویان آمده، زنانی مجبور به استفاده از رحم اجاره‌ای هستند که دارای مشکلات ناباروری باشند؛ برای مثال، زوجین به دلایل متعددی از جمله اندومتریوز شدید، سندروم آشرمن (زخم رحم)، ممکن است نابارور باشند، بنابراین یکی ازروش های کمک باروری در این افراد استفاده از رحم اجاره‌ای است. وجود مشکلاتی در بارداری‌های گذشته مانند استفاده از روش رحم اجاره‌ای در زنانی که سابقه مشکلاتی در بارداری‌های قبلی‌شان داشته‌اند مانند سقط مکرر به دلیل نارسایی دهانه رحم، حاملگی خارج از رحمی پشت‌سرهم، زایمان‌های زودرس متوالی علی رغم درمان‌های پزشکی یا پره اکلامپسی شدید که به آن‌ها بارداری مجدد توصیه نمی‌شود نیز در برخی از زنان باعث استفاده از این روش می‌شود. از سوی دیگر، بارداری در برخی از زنان به دلیل ابتلا به بعضی از بیماری‌ها مانند فشار خون بالا، بعضی بیماری‌های قلبی، تنفسی یا کلیوی یا استفاده از بعضی داروها، خطرناک یا ممکن است به آن‌ها توصیه نشود. پس افراد مذکور مستعد اخذ رحم اجاره‌ای برای فرزندآوری هستند. علاوه براین، بسیاری از زوجین به این دلیل که ترجیح می‌دهند پدرو مادر ژنتیکی باشند نیز از روش رحم اجاره‌ای برای درمان ناباروری استفاده می‌کنند. همچنین زنانی که به دلایل مختلفی از جمله هیسترکتومی (درآوردن رحم) یا مشکلات مادرزادی، فاقد رحم هستند یا رحمشان کوچک است و نمی‌توانند باردار شوند، جهت درمان ناباروری می‌توانند از رحم جایگزین استفاده کنند. اشرف کاظمی، متخصص بهداشت باروری در گفت‌وگو با «اصفهان زیبا» می‌گوید: «در شرایطی که جنین مشکلی نداشته باشد و صرفا رحم زن توانایی رشد و نگهداری از جنین را نداشته باشد، اگر جنینی که قابلیت لانه‌گزینی دارد و به دنبال محیطی خوب است به رحمی مناسب، منتقل شود، 30 تا 35 درصد امکان موفقیت وجود دارد. برای افزایش امکان موفقیت، چندین جنین در سیکل‌های مختلف به رحم میزبان انتقال داده می‌شود و به خاطر همین موضوع هم است که برخی اوقات در این روش بارداری شاهد چند قلوزایی هستیم.»
پای دلالان به این ماجرا هم باز است
رحم‌های اجاره‌ای، اما پای دلالان را هم به میان ماجرا باز کرده و باعث شده برخی‌ها هم در این میان، از آب گل آلود ماهی بگیرند و به واسطه معرفی زن و مردهای نابارور به زنانی که تصمیم به اجاره رحم دارند، پول خوبی به جیب بزنند. کافی است سری به کانال‌های تلگرامی یا پیج‌های اینستاگرامی بزنید تا با انبوهی از اکانت‌هایی در این رابطه مواجه شوید که اتفاقا مدعی هستند زیر نظر موسسه‌های باروری و ناباروری فعالیت می‌کنند و در آگهی‌های آن‌ها نیز مربوط به سراسر کشور است. با ادمین یکی از این کانال‌های تلگرامی که یکی از آگهی‌هایش به دنبال رحم اجاره‌ای در اصفهان یا شهرکرد است، ارتباط برقرار می‌کنم تا به عنوان زنی 28 ساله و داوطلب از چند و چون ماجرا با خبر شوم: «خدا خیرتان بدهد! این زن و شوهر چند سالی است که در آرزوی فرزند هستند، اما بچه‌دار نمی‌شوند. برای 9ماه، 50 میلیون تومان در نظر گرفته‌اند و تمامی هزینه درمان و خورد و خوراک هم به عهده خودشان است. برای 9 تا یک سال هم مکانی را برایتان تأمین می‌کنند. قرارداد هم به صورت محضری و کاملا رسمی با شما بسته می‌شود. از این‌بابت خیالتان کاملا راحت باشد! رسیدگی لحظه‌ای قطع نمی‌شود؛ حتی می‌توانید مادر یا خواهر یا هر کسی را که دوست داشته باشد هم پیش خودتان بیاورید.» به غیر از نزدیکانی مثل مادر و خواهر یا دوستان و سایر آشناهایی که ممکن است رایگان اقدام به اجاره رحم خود، دختر، خواهر و… کنند، اما در این میان هستند زنان متأهل یا مجردی که صرفا به دلیل نیاز مالی دست به این کار می‌زنند؛ زنانی مثل مرضیه که همسرش اعتیاد دارد و می‌گوید اتفاقا به اجبار خود او دست به چنین کاری زده: «هیچ‌کس نمی‌داند که بچه‌ای که در شکم دارم، از خودم نیست. مانده‌ام بعد از اتمام دوران بارداری به دیگران چه بگویم؟ در محلی که من زندگی می‌کنم چنین کارهایی اصلا خوشایند نیست و مردم هزار و یک انگ به آدم می‌چسبانند؛ حتی خانواده‌ام هم نمی‌دانند. مطمئنا اگر پدر و برادرهایم بفهمند بلایی سرم می‌آورند، ولی به اجبار شوهرم تن به این کار دادم.»
شوهر مرضیه، برای این کار از زن و شوهری که بچه دار نمی‌شدند، 70میلیون تومان گرفته‌اند: «مدام هم برایمان خرید می‌کنند و مواد غذایی می‌آورند. چه فایده؟ تمام این پول را شوهرم خرج مواد کرد. سختی‌اش را فقط من باید بکشم.» اما فاطمه هم فقط به خاطر اینکه خواهر شوهرش به آرزویش برسد و بچه‌دار شود، حاضر به نگهداری جنین او در رحمش شد: «پولی از او نگرفتم و فقط به اصرار، هزینه‌های درمان را خودش پرداخت؛ هر چند در این 9ماه، مثل پروانه دورم می‌چرخید و نگران بود که مبادا اتفاقی بیفتد. خوشبختانه دو قلوها صحیح و سالم هم به دنیا آمدند و الان نیز هیچ مشکلی ندارند.»
آگهی‌هایی که دروغ می‌گویند
نکته‌ای که در برخی از آگهی‌های رحم اجاره‌ای قید شده، زیبایی زن و رنگ چشم و مو و… است؛ موضوعی که به گفته کاظمی، هیچ تاثیری بر جنین ندارد؛ چراکه نوزاد ویژگی‌های خودش را چه به لحاظ ظاهری و جسمی و چه از نظر سلامت از والدین خود به ارث می‌برد و نه کسی که رحمش را اجاره داده است. اما به گفته او، میزبانان جنین باید دارای ویژگی‌هایی باشند: «در دوران بارداری سلامت مادر خیلی مهم است تا بتواند بارداری را به سلامت طی کند. پس اگر زنی دارای بیماری مثل بیماری‌های قلبی و دیابت و… باشد نه‌تنها بارداری برایش خطرناک است، بلکه چنین فردی نمی‌تواند کاندیدای رحم اجاره‌ای باشد؛ ضمن اینکه اگر فردی دچاری این بیماری‌ها باشد، امکان نگهداری از بچه را هم ندارد و ممکن است دچار زایمان زودرس یا سقط جنین شود. بنابراین افرادی وارد این پروسه می‌شوند که بارداری موفقیت‌آمیزداشته باشند و قبلا امتحان خود را پس داده‌اند و رحمشان توانسته یک جنین را به رشد برساند و دیگر اینکه خودشان صاحب فرزند باشند؛ چراکه پس از زایمان بتوانند از یک رابطه مادرانه دل بکنند و با نوزاد ارتباط برقرار نکنند. سن هم فاکتور مهمی است، زیرا بارداری در سنین بالا خطرناک است. همچنین زنانی که دارای رفتارهایی هستند که می‌تواند بارداری را تحت تأثیر خود قرار بدهد مثل سیگار کشیدن، مصرف الکل یا اختلال‌های روحی و روانی نیز کاندیدای مناسبی برای این مسئله نیستند.» او درباره هزینه‌های رحم اجاره‌ای نیز می‌گوید: «هزینه‌هایی برای تحریک تخمک‌گذاری و هزینه ivf پرداخت می‌شود. هزینه‌های دیگر هم بین زوجین و زنی که قرار است رحم خود را اجاره بدهد، توافق می‌شود.»
قاضی‌ها اطلاعی در این باره ندارند
در این میان، اما نبود قوانین کافی در این زمینه مشکلاتی را به وجود آورده؛ هر چند در رابطه با لقاح مصنوعی در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۸۲ طی 5 ماده در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و در هشتم مرداد ۱۳۸۳ به تأیید شورای نگهبان و آیین‌نامه آن در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۳ به تصویب هیئت دولت رسیده و مجوز پرورش کودک حاصل از سلول مادر و پدر شرعی در رحم فرد دیگر، در قبال دریافت اجرت صادر شد، اما با وجود این و علی‌رغم انعقاد قرارداد بین دو طرف، باز هم مشکلاتی در این باره به وجود می‌آید. یکی از افرادی که در این زمینه فعالیت می‌کند به رسانه‌ها گفته: «اولا وقتی قانونی دراین‌زمینه وجود نداشته باشد، در صورت پیش‌آمدن مشکل از سوی هرکدام از طرفین قرارداد، برای مثال سقط‌شدن جنین یا انصراف صاحب رحم از ادامه بارداری و… معلوم نیست چه واحدی باید به این پرونده رسیدگی کند و همین موضوع موجب می‌شود هم وقتمان خیلی تلف شود و هم پرونده سرگردان باشد. ازسوی‌دیگر، از قاضی گرفته تا دادستان و… دراین‌زمینه هیچ اطلاعی ندارند و اغلب اصلا نمی‌دانند موضوع از چه قرار است، چون در قانون به آن برخورد نکرده‌اند. مسئله دیگر این است که قانون در هر جامعه‌ای یعنی پشتوانه. گیرم که ما تمام نکات را در قرارداد در نظر گرفتیم، اما زوجی که دست به این کار می‌زنند، هیچ حمایتی از سوی نهادهای مختلف نمی‌شوند. همین حالا مسئولان به دلیل سیاست‌های جمعیتی دائم درباره لزوم حمایت‌های بیمه‌ای از زوج نابارور حرف می‌زنند، اما درزمینه رحم جایگزین هیچ بیمه‌ای وجود ندارد یعنی حتی اگر زوجین بیمه باشند نمی‌توانند از بیمه‌شان برای این کار استفاده کنند، چون بیمه می‌گوید برای ما کسی که جنین در شکمش قرار دارد مهم است و او باید بیمه باشد و ازسوی‌دیگر، زنی که چنین بیمه‌ای دارد، می‌گوید چرا من باید برای شخص دیگری از این امکان استفاده کنم؟ اگر هم استفاده کنند در ازای آن هزینه می‌گیرند و این مسئله از مرحله عمل نطفه‌گذاری یا همان ivf شروع می‌شود و تا مرحله دریافت دارو و زایمان و مراقبت‌های بعد از زایمان ادامه دارد و زوج‌ها نمی‌توانند در این موارد از بیمه خودشان برای صاحب رحم استفاده کنند و ما در مواردی مجبور هستیم از پزشکان و بیمارستان کمک بگیریم و حتی قانون را دور بزنیم که این هم مشکلات خاص خودش را دارد و برای ما دردسر زیادی درست می‌کند.»
به گفته او، «بسیاری از زوج‌ها به دلیل هزینه‌بربودن استفاده از رحم جایگزین به سراغ آن نمی‌روند، درحالی‌که اگر حمایت بیمه‌ای و قانونی از این مسئله وجود داشت مشکل خیلی‌ها حل می‌شد. به‌طور کلی، درمان ناباروری هزینه‌بر است و حمایت بیمه‌ای درستی هم از این مسئله وجود ندارد؛ برای مثال هزینه عمل ivf به‌همراه تمام آزمایش‌ها و مراقبت‌هایش چیزی نزدیک به 15میلیون تومان تمام می‌شود و جالب است بدانید این عمل از هر چهار بار، یک بار موفقیت‌آمیز می‌شود یعنی ممکن است یک زوج مجبور باشند چند بار دست به عمل ivf بزنند که خیلی‌هایشان برای یک بارش هم به زور پول جور می‌کنند.»
