شانزدهم آذرماه سه سال پیش (سال 1396)، چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با موسیقی و روایتگری (Chogan, a horse-riding game accompanied by music and storytelling) به عنوان دوازدهمین میراث ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی بشر به ثبت رسید و حالا در روزهای پایانی سال 99 و ایامی که تندیس چوگان در چهارباغ توجه ها را به خود جلب کرده است، پرونده ویژه سرویس میراث و گردشگری روزنامه اصفهانزیبا برای این میراث مهم بشر، سعی دارد توجه عموم را به پتانسیلهای مهم و ویژگیهای بالقوه این ورزش میراثی جلب کند. چوگان دهمین میراث ناملموسی است که صرفا با نام ایران در فهرست میراث جهانی ناملموس بشر (the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity) به ثبت رسیده است.
یونسکو چوگان را چطور معرفی میکند؟
سایت یونسکو به عنوان مهمترین مرجع معرفی این میراث ناملموس به جهانیان، در صفحه عکسها، یک قطعه موسیقی و متن کوتاهی درباره چوگان منتشر کرده. ترجمه روایت یونسکو به این صورت است: «چوگان نوعی اسبسواری سنتی همراه با موسیقی و روایتگری است که تاریخی بیش از دو هزار ساله در ایران دارد و معمولا در میادین سلطنتی و حکومتی و فضاهای باز شهری انجام میشده است.»
به روایت سایت یونسکو، در چوگان دو تیم بازیکنان وجود دارند که هدفشان این است که توپ را در مقابل تیم حریف با کمک چوب به حرکت درآوردند و گل بزنند. چوگان شامل یک بازی اصلی، اجرای روایتگری موسیقایی بازی و داستانگویی است. سه گروه بازیکنان، روایتگران و موزیسینها چوگان را اجرا میکنند. چوگان یک رویداد فرهنگی، هنری و ورزشی است و ارتباط قدرتمندی با هویت و تاریخ اجراکنندگان و شرکتکنندگانش دارد. یونسکو تاکید کرده: «چوگان حضور پررنگی در ادبیات، روایتگری، ضربالمثلها، صنایع دستی و حتی زیورآلات دارد و این نقش مهمی در نمادسازی چوگان داشته است. به عنوان چیزی که سلامتی جسم و روح را در پی دارد، چوگان ارتباطی میان طبیعت، انسان و اسب ایجاد میکند. به صورت سنتی، انتقال مهارت از طریق خانواده یا در ورکشاپها صورت میگیرد و تکنیکهای چوگان توسط بازیکنان و خانوادهها پاس داشته میشود. به هر روی، طی دهههای اخیر، فدراسیونهای چوگان تاسیس شدهاند و دورههای آموزشی برگزار میکنند، اساتید محلی را مورد حمایت قرار میدهند و در انتقال همه وجوه چوگان در عین پاسداشت تفاوتهای محلی، نقش بسزایی دارند.»
دو میراث ملموس برای یک ناملموس
دو بنا و محوطه تاریخی مهم هم در دو نقطه از ایران وجود دارند که وقتی نام چوگان را به انگلیسی جست و جو کنید، به چشم میآیند. اول و پیش از همه نام تنگ چوگان (Tang-e Chogan) در نتیجه جست و جو دیده میشود؛ جایی در ۲۳ کیلومتری شهر کازرون و روبهروی شهر باستانی بیشاپور که بر اساس شواهد، محل بازی سنتی چوگان، توسط شاهان ساسانی بوده است. نام یا بهتر است بگوییم تصاویر چوگان بازی نمادین در میدان نقشجهان دومین نتایج پرتعداد را در نتیجه جستوجوی گوگل به خود اختصاص میدهند.
موزه گردی چوگانی
اما در موزههای دنیا هم نمونههایی از اسناد تاریخی مربوط به چوگان وجود دارد. مثلا به روایت کتاب «تاریخ چوگان» اثر آذرتاش آذرنوش، فرانسویها «صحنه چوگان بازی در دیوان حافظ» را که مینیاتور به سبک شیرازی است و به سال 991 هجری قمری بازمیگردد، میتوانند در بخش نسخ خطی کتابخانه فرانسه ببینند و البته چهار اثر دیگر هم با عنوان «چوگان بازی مهر با کیوان شاه» مینیاتور متعلق به مکتب ترکمنی شیراز و حدود 854 هجری قمری، «گوی باختن سلامان با پنج تن از یاران» مینیاتور به سبک خراسانی متعلق به حدود 987 هجری قمری، «شهزاده و همراهانش آهنگ میدان کردهاند» از مینیاتورهای حالنامه عارفی که به سال هزار هجری قمری برمیگردد، هم در همین کتابخانه موجود است. چنین صحنهای را با عنوان «حافظ چوب را به دست امیر میدهد» میتوانید در آرشیو موزه بریتانیا هم ببینید؛ مینیاتور عصر صفوی به تاریخ 997 هجری قمری. در موزه هنرهای اسلامی برلین هم دو اثر ویژه با این موضوع هست، یک تنگ بلورین دوران ممالیک مربوط به قرن 8 هجری وجود دارد که بر آن صحنه چوگان بازی دیده میشود و صحنه چوگان بازی در دیوان میرعلیشیر نوایی متعلق به قرن 9 هجری. تصویر جالب دیگر در «شهنشاهنامه فتحعلی خان صبا» آمده و «تصویر خیالی از چوگان بازی فتحعلی خان قاجار» را نشان میدهد؛ اثری که حالا در کتابخانه بریتانیا نگهداری میشود، البته این مرکز نسخ دیگری هم دارد مثلا «چوگان بازی سیاوش در حضور افراسیاب» که متعلق به قرن 9 هجری است.
«اردشیر، فرزندش شاپور را در میدان چوگان باز میشناسد» عنوان نسخه خطی دانشگاه پرینستون است و موزه متروپولیتن هم نسخه شاهنامهای «چوگان بازی سیاوش و گرسیوز» را دارد. با همه اینها راهی طولانی برای معرفی و بهرهبرداری از چوگان در پیش داریم؛ راهی که از اطلاع رسانی و تولید محتوا به زبانهای گوناگون برای واژه فارسی و انگلیسی چوگان آغاز میشود و با جلب توجه نسل نو به این ورزش و فراهم کردن هر چه بیشتر امکانات آموزشی در این زمینه برای گروههای سنی مختلف به سطح امیدواری نزدیکتر میشود.
افزودن دیدگاه جدید