مرهم‌هایی بر نماد نطنز

 مــســجـــد جــامــع نطنز و بقعه شیخ عبدالصمد نطنزی حالا نه‌فقط در شهر نطنز که در نیویورک و لندن هم وجود دارد! چنان‌که گفته می‌شود بخش‌هایی از تزیینات و محراب این بنای ارزشمند حالا در موزه‌های متروپولیتن و موزه ویکتوریا آلبرت به نمایش گذاشته شده‌اند و جای خالی‌شان در بنا چون زخمی ناسور به چشم می‌آید؛ اما زخم‌های تاریخی این بنای هفتصدساله بسیار است که بر شماری از آن‌ها در مرمت اخیر مرهم‌هایی گذاشته‌ شد و علاقه‌مندان میراث فرهنگی توانستند در لایو صفحه اینستاگرام اداره‌کل میراث استان از نزدیک این مرهم‌ها را ببینند و درباره روند انجامشان بشنوند. حسین یزدانمهر، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان نطنز، به همراه علی‌محمد فصیحی، کارشناس‌ارشد میراث فرهنگی، میزبانان این لایو اینستـاگرامی بــودنـــد و مـــحـــســــن ملک‌احمدی، مجری و پیــمانــکار پــروژه مــرمــت، بهشاد حسینی، ناظر پروژه، و محمود ایل‌بیگی، کارشناس اداره میراث فرهنگی شهرستان نطنز، به تشریح روند مرمت و سختی‌ها و آسیب‌های موجود پرداختند. یزدانمهر درحالی‌که در ورودی مجموعه ایستاده بود، به معرفی موجز ارزش‌های تاریخی شهرستان نطنز پرداخت و از زحمات همه چهره‌هایی که برای میراث نطنز زحمت کشیدند، ازجمله مرحوم دکتر باقر آیت‌الله زاده شیرازی تقدیر و تصریح کرد: «شهرستان نطنز یکی از شهرستان‌های تاریخی حوزه مرکزی ایران است. آتشکده آن هم جزو صد بنای تاریخی اول کشور است که شماره ثبتی دریافت کرد. مسجد جامع نطنز با قدمت هزاروپنجاه سال، هم جزو بناهای شاخص است که بسیار موردتوجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است؛ به‌خصوص به این دلیل که همه کتیبه‌های بنا تاریخ‌دار هستند و اولین گنبد خشتی فلات مرکزی ایران را دارد.»به روایت او، مرحوم دکتر شیرازی قدیمی‌ترین کتیبه بنا را یافت و قدمت 1034 ساله برای بنا در آن زمان تأیید شد.
ما همراه میزبانان لایو، سر خم می‌کنیم و وارد دالان ورودی بنای ارزشمند نطنز می‌شویم، دالانی که از سمت راست به مسجد جامع نطنز با قدمت دیلمی می‌رسد و از سمت چپ به بقعه شیخ عبدالصمد با قدمت ایلخانی.
به روایت یزدانمهر این بقعه بعد از حدود پنج‌دهه، دوباره رنگ مرمت دیده است. دلیل این مرمت هم لایه‌های ضخیم گردوغبار بودند که روی تزیینات را گرفته بودند؛ حتی مقرنس‌های زیر سقف به‌سختی دیده می‌شدند و ترک‌هایی هم در بنا به وجود آمده بود که باید در اسرع وقت فکری به حالشان می‌شد.  محمود ایل‌بیگی در ابتدا به معرفی این میراث ملی پرداخت و تصریح کرد: «این قسمت بقعه شیخ نورالدین عبدالصمد اصفهانی نطنزی است. این عارف قرن هفتم در شش‌هفت‌سالگی از اصفهان به نطنز  آمد و مقیم شد. این بنا هم‌محل عبادت و جلسات درس و عرفان او بود.» در بقعه شیخ عبدالصمد باید سر رو به آسمان بگیرید؛ چراکه ارزشمندترین و زیباترین تزیینات معماری بنا زیر سقف و روی ارتفاع دیوارها قرارگرفته‌اند؛ مثلا آیات سوره آل‌عمران را در کتیبه به خط ثلث می‌بینید. البته کاشی‌های هشت‌پر و زرین‌فام هم دورتادور دیوار وجود داشته است. ضریح گره‌چینی مشبک با قدمت صفوی و با تاریخ 1064 هجری قمری (378 سال پیش)، دیدنی دیگر بناست. روی ضریح نوشته شده است: «عمل استاد حسین ابن استاد اسماعیل سید عشقی» و مزار شیخ مزین است به کاشی‌های قاجاری و پهلوی. محراب مقبره تاریخ 707 هجری قمری را دارد و گفته می‌شود در دوره قاجار به سرقت رفته و حالا در موزه ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری می‌شود. به روایت ایل‌بیگی ستون دوره ایلخانی در این بنا که طرح‌های زیگزاگی حصیری بر خود دارد از ترکیب خاک رس، آهک، موی بز، خاکستر چوب و سفیده تخم مرغ ساخته شده و به همین دلیل بیش از هفت قرن است که پابرجا مانده. گنبد هرمی‌شکل هشت ترک که زیر آن مقرنسی اعجاب‌آور دارد و دیوار دو مقبره که آجری بوده و بعدا پوشش گچ و کاهگل به خود دیده، از جمله دیگر اجزای بنا هستند.
بهشاد حسینی، دارای دکترای مرمت اشیای تاریخی و فرهنگی و ناظر این پروژه، تصریح کرد: «جای‌جای این بقعه برای ما سند است. ما در روند مرمت سعی کردیم این اسناد را حفظ و خوانا کنیم. رویکردمان زیباسازی نبود؛ بلکه حفظ وضعیت موجود و اصالت را مدنظر قرار دادیم؛بنابراین عملیات پاک‌سازی و موزون‌سازی و استحکام‌بخشی را با کمترین مداخله انجام دادیم.» به روایت او، در مسجد جامع هم ترانشه های باستان شناسی از چند دهه قبل وجود دارد که رویش را با چوب پوشانده‌اند و در مرمت تازه بقعه عبدالصمد هم دید باستان‌شناختی و خواناسازی وجود داشته است. به روایت ملک‌احمدی، داربست‌های زیر گنبد شیخ عبدالصمد در ارتفاع هفت‌متری زده شده‌اند. ارتفاع از کف تا نوک گنبد نزدیک به 15.5 تا 16 متر است. کارشناس اداره میراث فرهنگی نطنز از مرمت‌های موضعی که حدود پنج تا شش دهه پیش در بقعه انجام شده و طی آن، گل سفید به کار برده‌اند، گفت و ادامه داد: «وقتی لایه‌برداری کردیم، این حجم از مقرنس پر از ترک و ریختگی بود. مقرنس زیرسقف بقعه عبدالصمد نطنزی شاهکار و نفیس است، 290 کاسه و از کتیبه گچ‌بری به بالا 380 متر مربع مساحت دارد و قدمتش ایلخانی است. در پاک‌سازی و لایه‌برداری اولیه به رنگ‌های سبز ایلخانی رسیدیم. ترک‌ها را باز و استحکام‌بخشی کردیم.دوربین روی کاسه‌های مقرنس‌ها زوم می‌شود تا باقی‌مانده تزیینات هندسی و قاب‌بندی‌ها را ببینیم. البته شماری از آن‌ها تحت‌تأثیر افت‌وخیز دما و پوسته کردن، به‌مرور فرسوده شده‌اند. ملک‌احمدی از پنجره‌های مشبک آجری دورتادور بنا هم یاد می‌کند؛ پنجره‌هایی که استحکام‌بخشی در موردشان صورت گرفت. به روایت بهشاد حسینی، کتیبه گچ‌بری ایلخانی بنا، حروف قرمز زمینه‌سبز داشته که بعدا دخل‌وتصرف‌ها آن را به این حد از سفیدی رسانده‌اند؛ کتیبه‌ای به پهنای 60 سانتی‌متر و طول 24 متر به خط کوفی مُزهر (گلدار).  دیدنی‌ترین بخش بنا، گنبدی است دو پوسته در ارتفاع 16 متر که بین دو پوسته‌اش حدود پنج تا شش متر فاصله است. وقتی از نطنز صحبت می‌کنیم، همیشه تصویر همین گنبد جزو اولین تصاویری است که به اذهان متبادر و در جست‌وجوهای اینترنتی نمایان می‌شود؛ گنبدی که بر نمای آن تلفیقی از کاشی و آجر می‌بینید.به روایت حسینی، گردوغبارهای نشسته بر تزیینات فکر مسدودکردن پنجره‌های مشبک را هم به ذهن مرمتگران انداخته بود؛ اما بعد، طی بررسی‌ها به این نتیجه رسیدند که این کار امکان آسیب‌های بیشتری را به بنا وارد می‌کند؛  به‌خصوص در فصولی که گردشگران بیشتری از بنا بازدید می‌کنند. نکته بعدی، درباره کتیبه‌ای بود که در دهه 50 مخدوش شده و رنگ‌های قرمز و سبزش زیر لایه گچ سفید رفته بود. به روایت حسینی به‌دلیل وجود استرس برای پاک‌سازی، تیم مرمت به این نتیجه رسیدند که هنوز وقت مرمت این کتیبه نرسیده و باید این کار را به زمانی که تجهیزات و دانش متناسبش موجود باشد و آسیبی به کتیبه در روند پاک‌سازی نـــرســد، مــوکــول کنــنــد. ایــل‌بــیــگی همچنین از پیداکردن و سامان‌دهی جای چوب‌بست‌ها که حدود 25، 26 عدد بوده و هر کدام در عمق 20 تا 60 سانتی‌متری نصب شده بودند، خبر داد.او از شاهدی به ضخامت یک‌در‌ده سانتی‌متر در محراب مسروقه بنا هم گفت و تأکید کرد: «آجر مهری و گچ‌بری در بنا وجود دارد. حدسمان این است که اینجا در مسجد جامع نطنز یک بنای مخروبه بوده که آجر مهری و گچ‌بری داشته و بقعه را رویش کار کرده‌اند. حدس دوم این است که در ابتدا برای بقعه تزیینات آجرمهری کار کرده‌اند؛ ولی چون زمان‌بر بوده، منصرف شده‌اند. بعد روی آجر مهری به ضخامت پنج‌سانت گچ کشیده‌اند و روی گچ یک‌میلی‌متر تزیینات کار کرده‌اند.» حسن ختام لایو هم در همان ارتفاع هفت‌متری، خبر تمام‌شدن مرمت بقعه بود که حسین یزدانمهر اعلام کرد و بهشاد حسینی، ناظر بنا، همان‌جا از تأیید مرمت هم خبر داد و ایل‌بیگی از غافلگیری که با تأیید و همکاری یزدانمهر و حسینی قرار است اتفاق بیفتد، خبر داد: «کاشی ازاره مسجد جامع نطنز به شکل صلیب ستاره و زرین فام بود. ما این‌ها را از انبار تحویل گرفتیم و یک تکه هم همین‌جا در بنا پیدا کردیم. قرار است یکی از ازاره‌ها را که شامل بیش از 20 تکه کاشی زرین فام می‌شود، بازسازی کنیم.»