گردشگران معمولا آنقدر محو میراث جهانی و باغها و بناهای شیراز میشوند که فرصتی برای ملاقات با «دارالسلام» پیدا نمیکنند؛ چنان که همین اتفاق هم معمولا در اصفهان میان کاخها و بناها و مساجد از یک سو و «تخت فولاد» از سوی دیگر، میافتد اما ماجرای «تختجمشید» فرق میکند؛ گردشگرانی از سراسر دنیا عازم ایران میشوند که فقط تختجمشید را ببینند و خب مسئله حفاظت از میراث مهم هر سه این مقاصد ارزشمند، موضوع حساسی است که دستکم درباره تخت جمشید، در سطح بینالمللی مورد توجه قرار میگیرد و همین مسئله اهمیت استفاده از آموزههای حفاظتی تخت جمشید و همکاریهایی با این میراث مهم جهانی را هم نشان میدهد.
آغاز فصل جدید روابط تختجمشید و تختفولاد
«ایجاد زمینههای مناسب همکاری و تبادل تجربیات در حوزههای مختلف فرهنگی، پژوهشی، آموزشی، فنی و حفاظت و مرمت» هدفی است که برای امضای تفاهمنامه همکاری بین پایگاه میراث جهانی تختجمشید و مجموعه تختفولاد اصفهان ذکر شده است. مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید عقد این تفاهمنامه را شروع فصل جدیدی از روابطها در راستای افزایش همکاریهای طرفین در زمینههای گوناگون دانسته و با تشریح ظرفیتهای این مجموعه جهانی و منظر فرهنگی طبیعی آن بهویژه در آثار صخرهای و سنگی، تخت جمشید را به عنوان یک سایت موزه تاریخی و نقش رستم را یک مجموعه آیینی و آرامگاهی با آثار متعدد صخرهای خود در جهان معرفی کرد. حمید فدایی با تأکید بر اینکه حفاظت و مرمت در اولویت و محور کاری این پایگاه جهانی قرار دارد، تصریح کرد: «در مداخلات حفاظتی ما در کالبد آثار تاریخی سنگی و صخرهای، اولویتهایی همچون مطالعه، مستندنگاری و بهویژه در مداخلات اضطراری، تثبیت و استحکامبخشی قطعات سنگی و وصالی قطعات سنگی را لحاظ کردهایم.» به روایت او، تعاملات بینالمللی تجربهای موفق در پیشبرد اهداف توسعهای میراث فرهنگی است و تختجمشید با استفاده از ظرفیت متخصصان ایتالیایی طی همه این سالها توانسته پژوهشها و فعالیتهای حفاظتی و مرمتی را بهروزرسانی و بهینه کند. عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور از انتقال تجربیات و ظرفیتهای بالقوه این پایگاه جهانی به شهرداری اصفهان و مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تختفولاد خبر داد و تصریح کرد: «تجربیات چند دهه اخیر پایگاه میراث جهانی تختجمشید، میتواند ظرفیت ساز باشد و در زمینه انتقال و به کارگیری آن در سایر آثار فرهنگی و بناهای تاریخی مؤثر واقع شود که ما این آمادگی را در زمینه شروع پروژههای مشترک حفاظت در مجموعه تاریخی فرهنگی تختفولاد اصفهان، انجام پژوهشهای مشترک، برگزاری سمینارهای تخصصی و انتشارات نتایج فعالیتها بهصورت مشترک خواهیم داشت.» فدایی اضافه کرد: «طیف وسیعی از بازنشستگان و مرمتگران در این مجموعه جهانی وجود دارند که هرکدام از آنها با سالها تجربه کاری خود، میتوانند ظرفیت مشاوره خوبی برای آثار فرهنگی شهر اصفهان به ویژه آثار سنگی بهشمار روند.» معاون فرهنگی شهردار اصفهان هم در این جلسه از ظرفیتهای قابل توجه تخت فولاد گفت و تصریح کرد: «اگر به درستی حفاظت، مرمت و ساماندهی شوند، میتوانند در صنعت گردشگری، بهره برداری مطلوبی را به ویژه در اقتصاد کشور داشته باشند.» محمد عیدی اضافه کرد: «آثار بسیار مهمی در این محدوده تاریخی وجود دارد که ضرورت دارد فراتر از اقدامات به معرفی کامل این ارزشها بپردازیم؛ همچنان که علما و شخصیتهای زیادی از شیرازیها در اصفهان وجود دارند که گوشهای از ظرفیت ارزشمند این شهر تاریخی محسوب میشود.»
مدیر مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تختفولاد اصفهان هم در سخنانی در این جلسه در معرفی این مجموعه گفت: «این قبرستان تاریخی قدمتی پیش از اسلام با ظرفیت بیش از یکصد هزار قبر دارد که بیش از نیمی از آن قبرها، سنگهای تاریخی ارزشمند هستند و عمدتا از دوران صفویه تا به امروز به یادگار ماندهاند و به این معناست که میراث فرهنگی ایجاد شده را باید به درستی، مراقبت و حفاظت کنیم.»
سید علی معرکنژاد ادامه داد: «در هنرهای سنتی و صنایع دستی موضوع حجاری مطرح بوده که امروزه اهمیت دارد و میتواند به عنوان یک تخصص آموزش داده شود و به نوعی این حرفه، میتواند فن و هنری را که در حال فراموشی است با انجام برنامهریزی هدفمند احیا کند.»
به روایت او، با اقدامات پژوهشی و تحقیقاتی که نهادهای آموزشی و دانشگاهی میتوانند به صورت مشترک با تخت فولاد برگزار کنند، میتوان شاهد پرورش نسل جدیدی از حرفهمندان بود و ظرفیت تاریخی و مذهبی و معنوی یکی از بزرگترین گورستانهای تشیع جهان با همه گوناگونی قبور، آرامگاهها و دیگر آثار فرهنگی، میتواند به یک رویداد گردشگری متفاوت و هویتساز بدل شود. همچنین همکاریها و تعاملات بیندستگاهی بهویژه با پایگاه میراث جهانی تختجمشید اقدامی مثبت و مؤثر است. البته درگذشته هم تختفولاد از ظرفیت فکری و مشاورهای پایگاه میراث جهانی تخت جمشید و کادر فنی این مجموعه بهرهمند شده، اما تفاهمنامه جدید با تعریف فصل جدیدی از روابط در قالب تفاهمنامهای رسمی و مشخص، میتواند به تعریف برنامههای مشترک با منافع مبتنی بر اهداف طرفین بینجامد.
پلی میان تخت فولاد اصفهان و دارالسلام شیراز
قدمت دارالسلام شیراز دستکم به سال 24 هجری برمیگردد؛ البته برخی از مورخان معتقدند ردپای پیش از اسلام هم در این گورستان تاریخی موجود است و حالا مجموعهای از سنگ مزارها با خطوط ممتاز رقاع، کوفی، بنایی، ثلث، نسخ و نستعلیق و نمادهای متنوع و مزار چهرههای مطرح تاریخی را میتوانید در وسعت 10 هکتاری دارالسلام ببینید؛ همانطور که وسعت 75 هکتاری تختفولاد مقصد جذابی برای گردشگران با علایق ویژه است و در هر گوشهاش بهانه تماشایی برای اهالی فرهنگ، هنر، معماری، ادیان و ادب وجود دارد. جایگاه تخت فولاد البته در سالهای اخیر در حوزه گردشگری بسیار ارتقا پیدا کرده و شماری از گردشگران داخلی و خارجی به دیدارش نائل شدهاند و در حوزه تولید محتوا به هدف افزایش آگاهی عمومی هم قدمهای مهمی برایش برداشته شده اما چنین مجموعه میراثی همیشه به حفاظت و معرفی طی جریانهای مختلف نیاز دارد. این هفته با امضای تفاهمنامه همکاری بین دو مجموعه تاریخی، فرهنگی و گردشگری «دارالسلام» شیراز و «تختفولاد» اصفهان با حضور معاونان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداریهای دو شهر آغاز شد. محمدعیدی و مرتضی جعفری با هدف توسعه و تقویت رویکرد فرهنگی و گردشگری دو آرامستان تاریخی دارالسلام و تخت فولاد در تالار آزادی شیراز این تفاهمنامه را امضا کردند. رئیس سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان در باره این جلسه بیان کرد: «امیدواریم با همافزایی بین دو حوزه، سطح آگاهی شهروندان ما نسبت به این دو میراث ارزشمند بشری بالا رفته و از طریق مسئولیتهای اجتماعی انگیزه و انگیزش آن را پیدا کنند تا این دو گنجینه را به گردشگران معرفی کنند.»
محمد عیدی تصریح کرد: «باید در این مسیر از تمام ظرفیتهای هر دو میراث سترگ بهره ببریم و از همه مهمتر اینکه از الهامات دو آرامستان به عنوان جزء جدا ناشدنی حیات شهری در فرم طراحی شهرها و در فرایند شهرسازی امروز شهرهای بزرگ بهره برداری لازم را داشته باشیم و با تکیه بر ریشههای خود شهرها را توسعه دهیم.» رئیس سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری شیراز هم در این جلسه اظهار کرد: «این تفاهم نامه در ادامه تفاهم نامه مثلث گردشگری طلایی بین شهرهای اصفهان، یزد و شیراز بوده که به منظور افزایش همکاری و هم افزایی فرهنگی بین شهرها منعقد شده است.»
تعبیر مرتضی جعفری از این همکاری جدید، «ایجاد پل ارتباطی بین دو آرامستان کهن ایران» بود. او طی سخنانی در همین جلسه افزود: «این تفاهم نامه به منظور معرفی بیشتر و استفاده بهتر از ظرفیتهای موجود در تخت فولاد و دارالسلام به عنوان دو آرامستان قدیمی ایران به امضا رسیده که در قالب این تفاهم نامه، پژوهشهای خوبی صورت خواهد گرفت. تورهای گردشگری در آیندهای نزدیک، برای شهروندان دو شهر و دیگر شهرها جهت بازدید دو آرامستان کهن و زیبای تخت فولاد و دارالسلام برنامهریزی خواهد شد که امیدواریم این نوع جدید گردشگری بین شهروندان مورد استقبال واقع شود.»
تلاش برای تشکیل شبکه حفاظت و صیانت از گورستانهای تاریخی کشور
پیرو این سفر و فعالیتهای اخیر مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، از سید علی معرکنژاد درباره چشمانداز فعالیتهای ملی مجموعه پرسیدیم و او از برنامه پنجساله این مجموعه که از سال گذشته کلید خورده، برایمان گفت؛ برنامهای که قرار است با تعریف فعالیتهایی در سه سطح داخلی، ملی و بینالمللی به ارتقای جایگاه مجموعه بینجامد و اگرچه دوران کرونا سنگهایی را پیش پایش نهاده، اما نگاه مدیریتی مجموعه برای تبدیل تهدیدها به فرصت باعث شده سر سلامت به در ببرد و با تعریف کارهای زیرساختی مسیر سخت اما ارزشمند تعریفشده را بپیماید.
سید علی معرکنژاد در گفتوگویش با اصفهانزیبا تصریح کرد: «در دوران شیوع کرونا سعی کردیم برنامهها را به سمت فعالیتهایی در حوزه مدیریت و ساختار و ارکان تخت فولاد پیش ببریم؛ بنابراین تعریف چشمانداز و اهداف کلان و سیاستها و راهبردها و ارزشهای مجموعه را بر اساس تحقیقات علمی برای تقویت پایههای مجموعه در پیش گرفتیم. به طور مشخص تحقیقی با همکاری و مشارکت جهاد دانشگاهی صورت گرفت که مراحل پایانی خودش را طی میکند. از طرفی در بحث سرمایههای انسانی تختفولاد هم برنامههایی را تدارک دیدیم و در حال انجام هستیم.»
او اضافه کرد: «بازنگریای هم بر خدمات و محصولات مجموعه داشتیم و سمتوسوی برنامههایمان را به صورت فعالیتهای مجازی تعریف کردیم. در یک سال اخیر میبینید انواع مسابقات، برنامههای تلویزیونی، تولیدات رسانهای مختلف و تولید محصولات مکتوب و کتب مختلف را به صورت جدی در دستور کار داریم.» مدیر مجموعه تختفولاد اضافه کرد: «در مرحله بعدی، منابع و همکاریهای فرااستانی هم برایمان اهمیت داشت. بنابراین مشارکتهایی میان نهادها و ارگانها و اشخاص تعریف شدند و ما را بیشتر به دستیابی به اهدافمان نزدیک کردند.»
او از شیراز به عنوان اولین شهری که تخت فولاد تعاملاتی را با میراثش آغاز کرده، یاد و تصریح کرد: «ایدهمان این است که با ایجاد شبکه و کار تیمی و گروهی در سطح ملی بحث اهمیت و حفاظت از گورستانها و البته جریان گورستانگردی را به یک دغدغه ملی تبدیل کنیم. در کشور ما گورستانهای تاریخی بسیاری وجود دارند که از لحاظ شخصیتهای آرمیده در این گورستانها و هم از لحاظ بحثهای هنری و معماری مهم هستند. این دغدغهمندی را باید در سطح ملی با ایجاد شبکه منسجم تقویت کنیم.» به روایت او، در این اقدام ملی، تختفولاد با استفاده از ظرفیت مثلث طلایی گردشگری ایران که میان اصفهان و یزد و شیراز شکل گرفته و دغدغههایی که مسئولان مدیریت شهری اصفهان و شیراز برای حفظ میراث گرانقدر ایران دارند، مذاکرات و تعاملاتش را آغاز کرده است. او ابراز امیدواری کرد که جریان فعالیتهای آغازشده از تختفولاد اصفهان در نهایت به تعریف «شبکه حفاظت و صیانت از گورستانهای تاریخی کشور» منجر و دبیرخانه این شبکه ایجاد شود و فعالیتها در سطح ملی و بینالمللی پیگیری شود.
تهدیدهای جدی برای میراث تخت فولاد
معرکنژاد همچنین در گفتوگو با اصفهانزیبا از در دستور کار قرارگرفتن مسئله حفاظت و مرمت سنگ قبور تختفولاد طی دو سال اخیر خبر داد و پژوهشهای انجامشده با همکاری دانشگاه هنر اصفهان به منظور مستندنگاری سنگ قبور و تولید محتوا برای پژوهشگران را هم قدمی در همین راستا دانست. نکته حساس و تأملبرانگیز دیگری که مدیر مجموعه تخت فولاد عنوان کرد، این بود که در حین پژوهشها مشخص شده شماری از سنگ قبور ارزشمند مجموعه به دلیل نوع درختهایی که در تخت فولاد کاشته شده و فضای سبز و چمنکاریها و نوع آبیاریها و البته تسطیح و همسطحسازی سنگ قبور که در سالیان گذشته انجام شده، در معرض خطر جدی قرار گرفته و خیلیهایشان آسیب دیدهاند.
او توضیح داد: «متوجه شدیم شماری از سنگ قبور از وسط میشکنند و یکی از دلایل عمده آن فرونشست زمین است به ویژه اینکه سنگهایی که روی لحد قرار دارد و حفرهای زیر آن است به راحتی فرومیریزد و سنگها از وسط میشکنند؛ از طرفی شیرابههایی که به خصوص از درختان، مخصوصا کاجها، به روی سنگ قبور میریزند، باعث آسیبهای جدی به میراث تخت فولاد شدهاند. از طرف دیگر، شنریزیهای میان قبور و حرکت مردم روی سنگها سایش و فرسایش بسیار شدید سنگ مزارها را در پی داشته است.»
انتشار فراخوان محدود، دعوت از تیمهای مختلف کارشناسی برای آسیبشناسی سنگ قبور تخت فولاد و اخذ شرح خدمات گروههای متخصص از در حوزه حفاظت و صیانت از میراث مجموعه اقدامی بود که حدود یک سال و نیم پیش به ابتکار مدیریت تختفولاد انجام شد. تیم مرمت تختجمشید هم یکی از گروههای متخصصان بینالمللی بودند که در این زمان برای رفع مشکلات میراثی تخت فولاد شرح خدماتی تعریف کردند که نه فقط در حوزه حفاظت و مرمت میراث مجموعه بود، بلکه در زمینه افزایش آگاهی عمومی و البته تربیت نیروی کار حرفهای برای حفاظتهای میراثی هم اقداماتی را تعریف کردند. این نقطه آغازی بود که به تعاملات بیشتر دو مجموعه در دو فاز «پژوهشی» و «اجرای عملیات مرمت و حفاظت در سنگ قبور» انجامیده است. به این ترتیب به روایت معرکنژاد، بر اساس توافقنامه میان تختفولاد و تختجمشید، از اوایل سال 1400 با حضور این تیم در تختفولاد، «سازوکار و فرایندی برای جذب و تربیت و بهکارگیری افراد متخصص» تعریف خواهد شد تا علاوه بر «حفاظت از سنگ قبور»، اقداماتی برای «احیای حجاری سنگ قبور به عنوان یکی از هنرها و صنایعدستی فراموششده شهر اصفهان» هم انجام شود.